بسم الله الرحمن الرحیم
سلسله جلسات کرسی تلاوت قرآن
جلسه اول
سفره‌ای برای همه
ماه مبارک رمضان ماه قرآن است، ماه بهار قرآن است، بهار دل‌هاست. فرصت مغتنمی است که از آیات نورانی کلام خدا بهره بگیریم و از آن بهره‌مند شویم.
خدای تعالی بعد از ۱۰ صحیفه‌ای که بر حضرت آدم فرستاد و پنجاه صحیفه‌ای که بر شیث علیه‌السلام و سی صحیفه‌ای که بر ادریس و ۱۰ صحیفه‌ای که بر حضرت ابراهیم علیه‌السلام فرستاد، بعد از تورات و انجیل و زبور، قرآن کریم را بر قلب نورانی پیغمبر اکرم نازل کرد و او را برترین و کامل‌ترین و مهیمن بر کتب آسمانی قرار داد.
کتابی است برای همه «هَذَا بَیَانٌ لِلنَّاسِ» آیه ۱۳۸ سوره مبارکه آل‌عمران، برای همه هدایت دارد، بصیرت دارد «هَذَا هُدًى» آیه ۱۱ سوره مبارکه جاثیه. لذا خدای تعالی این کتاب را خواندنش را برای همه آسان قرارداد «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ» آیه ۱۷ سوره مبارکه قمر.
به‌هرتقدیر قرآن سفره‌ای است که خدای تعالی برای بشر پهن کرده است تا همه از آن استفاده کنند، متصف به صفات و متخلق به اخلاق الهی شوند. این واعظی است که انسان را موعظه می‌کند و انسان اگر در خدمت قرآن قرار بگیرد متعظ می‌شود. عبرت‌های آن بسیار پنددهنده است. روابط اجتماعی، مسائل خانوادگی امور فردی ما را قرآن کریم تنظیم می‌کند. در هدایت جامعه و خانواده و فرد نقش مؤثری دارد.
محور بحث جلسات کرسی تلاوت قرآن
خب در این ماه مبارک به همت دوستان این کرسی تلاوت قرآن به این زیبایی فراهم‌شده و یک ماه بنا است که ما بهره‌مند باشیم از کلام وحی و از کلام خدای تعالی. بحث بود که چه بحثی را خدمت شما مطرح کنم. در همین جلسه از خود عزیزان می‌پرسیم که بعد از جلسه به من بگویند.
ما می‌توانیم هر جزئی که خوانده می‌شود که امروز جزء اول است و فردا جزء دوم است، یکی دو آیه که مربوط به آن روز هست و مهم و کلیدی است و در زندگی ما و جامعه ما نقش دارد، آن را محور بحث آن جلسه قرار بدهیم و من مطالبی را از آن آیه خدمت شما عرض کنم.
یکی هم می‌تواند این باشد که چون ماه مبارک رمضان بهار قرآن است، ربیع القرآن است، خود قرآن را از قرآن برای شما معرفی کنیم. قرآن بالاخره اوصافی دارد؛ نور است، بشارت دارد، هدایت دارد، اوصافی دارد، نزولی دارد، کیفیت نزولش را می‌شود گفت. ویژگی‌هایی دارد، قرآن جامعیتش هست، اعجازش هست و امثال این‌ها. دشمنانی دارد قرآن، اینکه پیامبر و قرآن رابطه‌شان چه جور بوده است، قرآن با ما چه رابطه‌ای دارد، ما با قرآن چه رابطه‌ای داشته باشیم، این‌ها آیاتی است که در قرآن کریم راجع به خود قرآن آمده است. می‌شود این را هم بحث خودمان قرار بدهیم؛ یعنی در این ۳۰ روز، ۳۰ مطلبی که قرآن معرفی کرده درباره خودش برای شما مطرح کنیم که البته وقتی مطرح می‌شود مباحث اخلاقی و کلامی هم در آن هست.
بسم الله الرحمن الرحیم ۱۱۴ مرتبه نازل شده است
اما برای این جلسه به ذهنم رسید که خود بسم الله الرحمن الرحیم را شروع کنیم و مطرح کنیم و نکاتی را راجع به این کلام و این آیه نورانی عرض کنیم که هست کلید در گنج حکیم، بسم الله الرحمن الرحیم.
آیه شریفه ۱۱۳ مرتبه در ابتدای سوره‌های قرآن آمده است. قرآن ۱۱۴ سوره دارد اما شروع قرآن با بسم الله الرحمن الرحیم ۱۱۳ مرتبه آمده است. سوره توبه، بسم الله ندارد. ولی در سوره نمل آنجایی که حضرت سلیمان نامه‌ای را می‌نوشت برای ملکه سبا، در آنجا بسم الله الرحمن الرحیم آمده است؛ یعنی سوره نمل دو بسم الله دارد و درنتیجه ۱۱۴ بسم الله الرحمن الرحیم در قرآن نازل شده است.
توجه کنید که نازل شده است؛ بسم الله الرحمن الرحیم ۱۱۴ مرتبه نازل شده است. نه اینکه پیغمبر اکرم تفننی داشتند و مثلاً خواستند سوره‌ها با بسم الله الرحمن الرحیم شروع شود، این‌طور نیست. برای هر سوره‌ای بسم الله الرحمن الرحیم مستقل نازل شده است.
علامت پایان سوره قبل
اصلاً بسم الله الرحمن الرحیم هر وقت نازل می‌شد علامت پایان سوره قبل بود. روایت دارد از امام صادق علیه‌السلام است: «…إِنَّمَا کَانَ یُعْرَفُ انْقِضَاءُ السُّورَهْ بِنُزُولِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ابْتِدَاءً لِلْأُخْرَی» یعنی وقتی پیغمبر می‌گفت بسم الله الرحمن الرحیم، یعنی سوره‌ای که تا الآن می‌خواندم تمام شد و سوره بعد شروع شده است.
لذا خود هر بسم الله الرحمن الرحیم نازل شده است و مطلبی دارد و از همین‌جا معلوم می‌شود که این تکرار بیهوده نبوده است و این نزول هر دفعه نکته‌ای در آن بوده است و معنایی داشته است مخصوص همان سوره. ولو ازنظر لفظی یکی است. لفظ بسم الله الرحمن الرحیم در همه سوره‌ها یکی است. به قول ما طلبه‌ها مشترک لفظی است؛ اما مشترک لفظی ادبی نیست، مشترک لفظی در بین حکما است. یک لفظ است که در جاهای مختلف تکرار شده است ولی هرجایی یک معنایی دارد؛ و تفسیر آن بسم الله الرحمن الرحیم در سوره بقره با بسم الله الرحمن الرحیم در سوره تبت یدا باهم فرق دارد که این را باید درجایش صحبت کرد.
مضامین هر سوره در بسم الله الرحمن الرحیم آن سوره خلاصه شده است
نکته دیگر این است که بسم الله الرحمن الرحیم هر سوره، جزء همان سوره است؛ یعنی با محتوای آن سوره و آیات آن سوره هماهنگی دارد. در حقیقت اگر بخواهیم برای شما یک مثال عرفی بزنیم، تابلو است؛ بسم الله الرحمن الرحیم تابلوی آن سوره است؛ یعنی مضامین آن سوره در این بسم الله خلاصه شده است.
آیه شریفه را ببینید، چند بخش دارد؛ الله دارد، رحمان دارد، رحیم دارد. صفات خدای تعالی را بیان می‌کند. هر سوره‌ای از سوره‌های قران شأنی از شئون الله را بیان می‌کند. شأنی از شئون رحمانیت و رحیمیت خدای تعالی را بیان می‌کند.
الله، اسم جامع خداست، اسم اعظم خداست. این را مطلع هستید. این را در یک بیانی امام رضا علیه‌السلام فرمود: بسم الله الرحمن الرحیم به اسم اعظم الهی از سیاهی چشم به سفیدی چشم نزدیک‌تر است؛ یعنی بسم الله الرحمن الرحیم اسم اعظم است. این الله که در آن آمده است اسم جامع است و بقیه اسماء حسنای الهی زیر پوشش این اسم قرارگرفته‌اند؛ و لذا الله در هر سوره یک ظهور خاصی دارد. این اسم جامع در سوره بقره یا سوره آل‌عمران یک ظهور و جلوه‌ای دارد و در سوره سبا یک ظهور دیگری دارد.
رحمت رحمانیه خدا شامل مؤمن و کافر و دنیا و آخرت می‌شود
یا مثلاً رحمان، رحمت رحمانیه خدای تعالی را بیان می‌کند. همه صفات خدا زیرمجموعه رحمانیت خداست. رحمت رحمانیه خدا مطلق است و فراگیر است. هر چیزی را می‌گیرد. کُلُّ شَیء است. رحمت رحمانیه، هم به کافر می‌رسد هم به مؤمنین می‌رسد. هم دنیا را شامل می‌شود، هم آخرت را شامل می‌شود. مطلق است. همه را می‌گیرد. «رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ» رحمت من وسعت دارد. این رحمت رحمانیه است. «یَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَهُ» این رحمت رحمانیه است. «بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ» در دعاها می‌خوانیم و در آیات دیگر داریم.
در مقابل این رحمت یعنی رحمت رحمانیه، عدم است؛ یعنی یا این رحمت هست یا دیگر چیزی نیست. غضبی نیست. «رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ» بخواهد غیرازاین باشد، اصلاً چیزی نیست. رحمت رحمانیه همه دنیا و آخرت را گرفته است. مثل آفتاب می‌ماند. مثل باران می‌ماند. آفتاب وقتی می‌آید این‌طور نیست که بگوییم مؤمن‌ها را خدا بیشتر آفتاب بتاباند و غیر مؤمن را نتاباند. باران که می‌آید به همه‌جا می‌بارد؛ به سنگ و درخت و بیابان و دریا. وقتی باران می‌آید به همه‌جا بارش دارد. آفتاب وقتی می‌تابد به همه‌جا تابش دارد. رحمت رحمانیه خدای تعالی به همه موجودات می‌رسد. لذا در مقابلش عدم است. یا این رحمت هست یا چیزی نیست. نه اینکه در مقابلش غضب است.
رحمت رحیمیه خاص است و برای همه نیست
آیاتی که در مقابل رحمت، عذاب را مطرح می‌کند، آن رحمت مطلق نیست. رحمت رحیمیه هم داریم. رحیم که گفته می‌شود، رحمت رحیمیه است. پس رحمان، رحمت رحمانیه و رحیم، رحمت رحیمیه است. رحمت رحیمیه خاص است. برای همه نیست. برای یک عده خاص است. برای آن‌که توفیق پیدا می‌کند عمل صالح انجام دهد و با آن عمل صالحش وارد بهشت شود. این‌چنین کسی برخوردار از رحمت رحیمیه حق است.
در مقابل این رحمت، غضب است که شخص دچار سخط الهی می‌شود. آیاتی که در مقابل رحمت الهی، عذاب الهی قرار داده همه‌اش رحمت خاص است. مثلاً در آیه ۲۱ سوره مبارکه عنکبوت فرمود «یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَیَرْحَمُ مَنْ یَشَاءُ وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ» هرکس را بخواهد مجازات می‌کند و هر کس را هم بخواهد مورد رحمت قرار می‌دهد. عذاب و رحمت اینجا در کنار هم قرار گرفته است. رحمتی که اینجا گفته است رحمت عمومی نیست، رحمت خاص است. اگر آیاتی خواندید که از رحمت گفته بود و در مقابل آن عذاب را مطرح کرده بود، رحمت رحیمیه است.
تمام کتب الهی با بسم الله آغاز شده است
خدای تعالی اساساً کتابش را با بسم الله الرحمن الرحیم شروع کرده است. این را هم بدانید که فقط قرآن با بسم الله شروع نشده است. تمام کتب انبیای الهی مضمون بسم الله الرحمن الرحیم در آن بوده است. حتی در سوره مبارکه نمل آیه سی‌ام فرمود که «إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» پیغمبر خدا وقتی خواست نامش را بنویسد اولش را با بسم الله نوشته است.
از امام صادق سلام‌الله‌علیه است که «مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ کِتَاباً إِلَّا وَ فَاتِحَتُهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» هیچ کتاب آسمانی نازل نشد مثل صحف ابراهیم، تورات موسی و زبور و صحیفه شیث و ادریس و آدم مگر اینکه با بسم الله شروع شده است.
مؤدب به ادب دینی باشید
قرآن را که باز می‌کنیم بسم الله الرحمن الرحیم است و با این کار به ما آموزش داده که هر کاری را با نام خدا شروع کنید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هم ما را آموزش می‌دهد. می‌گوید مؤدب به ادب دینی باشید. این یک ادب دینی است که هر کاری را شروع می‌کنید بسم الله بگویید. «کُلُّ أَمْرٍ ذِی بَالٍ لَا یُذْکَرُ بِسْمِ اللَّهِ فِیهِ فَهُوَ أَبْتَرُ» البته این روایت به طرق مختلفی آمده که من این بیان را برای شما گفتم.
هر امر مهمی «کُلُّ أَمْرٍ ذِی بَالٍ» هر کاری را که می‌خواهید آغاز کنید، اگر آن را با بسم الله شروع نکنید ابتر است. ابتر یعنی منقطع الاخر، یعنی ته ندارد؛ یعنی این کار به آخر نمی‌رسد و کارتان نتیجه ندارد.
کاری کنید که بتوانید برای آن بسم الله بگویید
شروع که می‌کنید به هر کاری بسم الله بگویید. این خودش یک درس اخلاق است. نکاتی در آن نهفته شده است. انسان کاری را شروع می‌کند که بتواند برایش بسم الله الرحمن الرحیم بگوید؛ و الا شما بخواهید خلافی کنید و بگویید بسم الله الرحمن الرحیم، همان بسم الله نمی‌گذارد این کار انجام شود.
رسول خدا دارد به ما آموزش می‌دهد که تمام کارهای شما حق باشد. همه کارها برای خدا باشد که بتوانید برای آن بسم الله الرحمن الرحیم بگویید. هر کاری، کارهای عادی، روزمره، کارهای مباح، خوردوخوراک و خواب‌وبیداری، ملاقات با دیگران، نشست‌وبرخاست، هر کاری می‌خواهید بکنید با بسم الله الرحمن الرحیم شروع کنید.
چرا کار بدون بسم الله، بی‌نتیجه است؟!
علت ابتر بودن کار هم معلوم است؛ به بیان خود قرآن کریم چون اگر کاری با بسم الله شروع نشود، وجه رب در آن نیست، نام خدا در آن نیست و وقتی کاری بر اساس وجه رب نباشد، ابتر می‌شود. «کلُّ مَنْ عَلیها فَان وَ یبقَی وَجْهُ رَبَّک ذوالجلالِ والاکرامِ». اگر بسم الله الرحمن الرحیم در کاری نداشته باشید؛ یعنی توجه به خدا ندارید و وجه رب در آن نیست.
توجه هم داشته باشید که هر چیزی که به نام خدا نباشد و برای خدا نباشد و وجه خدا در آن نباشد، همین الآن ابتر است؛ یعنی همین الآن آخر ندارد و فانی است، نه اینکه بعداً فانی می‌شود. الآن اصلاً وجود ندارد.
وجه الله هم بحث مفصلی دارد که چیست و اینکه ما به هر سمتی که توجه می‌کنیم وجه او را می‌بینیم یعنی چه؟!
برای هیچ کاری بسم الله را رها نکنید حتی اگر بعدازآن شعر باشد
در روایات هست که رها نکنید بسم الله الرحمن الرحیم را. امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «لا تَدَعْ بِسـمِ اللّه ِ الرحمنِ الرحیمِ و إن کانَ بَعدَهُ شِعرٌ» شعر در اینجا به معنای مذمومش است، نه ممدوح.
بعضی وقت‌ها می‌گویند طرف شعر می‌گوید؛ یعنی دارد یک حرف نامربوط می‌زند. یک‌وقت هم هست می‌گویند این مطالب شعر است؛ یعنی شعر چون از قوه خیال انسان سرچشمه می‌گیرد و شاعر وقتی می‌خواهد مطالب شعری بگوید، باید در آن اغراق کند و غلو کند؛ حتی شعرهای محبت‌آمیز و عاشقانه می‌خواهد بگوید، شعر راجع به دوستانش می‌خواهد بگوید، راجع به موجودات عالم می‌خواهد بگوید اغراق می‌کند و حرف صدق شاید در آن نباشد؛ شاعر قوه خیال خودش را پرورش می‌دهد و این‌ها با حق و کلام حق منافاتی دارد.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: بسم الله الرحمن الرحیم را رها نکن حتی اگر کلام بعدازآن شعر باشد؛ یعنی می‌خواهی قوه خیالت را بزرگ کنی و نشر بدهی، می‌خواهی مطلب شعری بگویی که حالا بعضی وقت‌ها مطالب علمی به‌صورت شعر گفته می‌شود، بعضی وقت‌ها مطالب حکمی به‌صورت شعر گفته می‌شود و بعضی‌اوقات هم مطالب ادبی به‌صورت شعر گفته می‌شود، هرچه می‌گویید، حتی می‌خواهید شعر بگویید بسم الله بگویید.
یا از مولایمان امیرالمؤمنین سلام‌الله‌علیه این روایت است که مفصل است و من قسمتی را برای شما می‌خوانم: «قُولُوا عِندَ افتِتاحِ کُلِّ أَمرٍ صَغیرٍ أو عَظیمٍ: بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ» هر کاری را که می‌خواهید شروع کنید، چه کار عظیمی می‌خواهد باشد چه کار صغیری می‌خواهد باشد، کار را با بسم الله الرحمن الرحیم شروع کنید.
جبران ترک بسم الله الرحمن الرحیم
بعضی وقت‌ها هست که انسان بسم الله الرحمن الرحیم نمی‌گوید و بعد مبتلابه یک مکروهی می‌شود. آنجا در روایت دارد که ما او را به یک سختی و مشکلی مبتلا می‌کنیم تا امتحانش کنیم که ببینیم او شکرگزار هست یا نیست؛ «رُبَّما تَرَکَ بَعضُ شیعَتِنا فِى افْتِتاحِ أَمرِهِ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ فَـیَمْـتَحِنَهُ اللّه ُ بِمَکْروهٍ لِیُـنَـبِّهَهُ عَلى شُکرِ اللّه ِ وَ الثَّناءَ عَلَیهِ و یَمحَقُ وَ صَمهَ تَقصیرِهِ عِندَ تَرکِهِ قَولَ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ».
امام صادق سلام‌الله‌علیه فرمود: چه‌بسا که یکى از شیعیان ما در آغاز کارى، بسم اللّه الرحمن الرحیم نمی‌گوید و به همین خاطر، خداوند، او را گرفتار چیزى ناخوشایند می‌سازد تا به شکر و ثناى الهى متوجّه گردد و کوتاهی‌اش را در گفتن بسم اللّه، جبران کند.
کار با بسم الله مبارک می‌شود
از امام باقر علیه‌السلام روایت هست که «و یَنبَغی الإتیان بِه عِندَ افتِتاحِ کُلّ أمرٍ عظیمٍ أو صغیرٍ لِیُبارِک فیه» خیلی جالب است این را توجه داشته باشید که سزاوار است شما بسم الله الرحمن الرحیم را بگویید که نه‌تنها ابتر نمی‌شود و نه‌تنها مقطوع الآخر نمی‌شود و کار از دست نمی‌رود، بلکه یک ویژگی دیگر هم پیدا می‌کند؛ مبارک می‌شود، آن کار میمون می‌شود، چون نام خدا روی آن آمده است. آن کار پربها و پربهره و پرثمر می‌شود. بسم الله که بیاید این کار به نام خدا خواهد شد و نه‌تنها آخر دارد، بلکه مبارک و میمون هم هست.
روایت دیگری است از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که: هر کس خواهد که حق‌تعالی او را از زبانیه دوزخ که ۱۹ هستند نجات دهد، باید به قرائت بسم الله الرحمن الرحیم اشتغال نماید.
بسم الله الرحمن الرحیم سپری است بین شما و ۱۹ مأمور جهنم
خوب دقت کنید. بسم الله الرحمن الرحیم ۱۹ حرف دارد. خزنه جهنم هم تعدادشان ۱۹ نفر است. کسانی که اداره امور جهنم را به عهده دارند مجموعه آنها ۱۹ نفر است. می‌گوید اگر می‌خواهید آنجا حفظ شوید و هر کس خواهد که حق‌تعالی او را از زبانیه دوزخ که ۱۹ هستند نجات دهد، بسم الله الرحمن الرحیم را زیاد بگوید؛ زیرا که آن نوزده حرف است تا حق‌تعالی هر حرف از آن را سپری و حاجبی گرداند از جهت رفع هر یک از ایشان؛ یعنی هرکدام از آن مأموران خزنه جهنم که ۱۹ نفر هستند، شما هر بسم الله الرحمن الرحیم که می‌گویید، هر حرفش سپری می‌شود بین شما و آن مأمور؛ یعنی شما جهنمی نمی‌شوید. آن ۱۹ نشانه غضب الهی هستند و کسی که بسم الله الرحمن الرحیم می‌گوید مبتلا به غضب الهی نمی‌شود؛ که بخواهد کاری کند که خدای‌نکرده جهنمی شود.
ذکر بسم الله الرحمن الرحیم در شروع هر کاری یعنی ما غافل از خدا نیستیم
مواظب باشید که این‌ها غفلت زدا است. این روایات از ما غفلت را می‌گیرد. ما مبتلا به غفلت هستیم. ماه مبارک رمضان از ویژگی‌هایش این است که غفلت را از انسان دور می‌کند؛ یعنی باید دور کند. ما نباید غافل شویم. انسان اگر خودش را فراموش کند، خدا را فراموش می‌کند و گرفتاری برایش به وجود می‌آید.
خود فراموشی نتیجه قطعی خدا فراموشی است. کسی که خدا را فراموش می‌کند دیگر اهل محاسبه عمل نیست. دچار غفلت می‌شود و دچار سرازیری می‌شود. ما وقتی بسم الله الرحمن الرحیم می‌گوییم و کار را شروع می‌کنیم یعنی غافل از یاد خدا نیستیم.
آیه ۱۹ سوره مبارکه مجادله می‌گوید «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ…» شیطان بر این‌ها غلبه پیدا کرد و مستولی شد و سلطه پیدا کرد. به قول ما طلبه‌ها این صغرای قضیه است که یاد خدا را فراموش کردند؛ یعنی ما تا آنجا که مقدورمان است باید دائم‌الذکر باشیم. یکی از کارها همین است که هر کاری را خواستیم شروع کنیم بسم الله بگوییم.
این صغرا، کبرا هم دارد؛ یعنی اگر انسان تحت غلبه شیطان قرار گرفت و خدا را فراموش کرد، چه می‌شود؟ هرکس که خدا را فراموش می‌کند خودش را فراموش می‌کند که این در سوره مبارکه حشر آیه نوزدهم آمده است. «وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ» خدا را فراموش کردند. خدا را که فراموش کردند خودشان را فراموش کردند.
انسانی که خودش را فراموش کند، مواظبت از خودش دیگر ندارد. دیگر رها می‌شود. انسانی هم که رها شد یعنی مغلوب شیطان شده. کسی که زیر بار شیطان رفت و شیطان بر او غلبه پیدا کرد، خودش را فراموش می‌کند و این غفلت است. غفلت که آمد انسان در سرازیری قرارگرفته است. آن‌وقت وعظ واعظ در او تأثیری نمی‌گذارد ولو واعظ خدا باشد.
پس باید دائماً به یاد خدا باشیم و یکی از مصادیق یاد خدا ذکر است و ذکر یکی از مصادیقش همین بسم الله الرحمن الرحیم گفتن اوایل کارهاست. هر کاری را خواستیم شروع کنیم بسم الله الرحمن الرحیم بگوییم.
