سخن ناروا، زمینه‌ساز فتنه انگیزی و افساد شیطان است

بسم‌الله الرحمن الرحیم

شیطان شناسی- جلسه بیست و یکم

۱۴۰۰/۱۱/۲۷

سخن ناروا زمینه‌ساز فتنه انگیزی و افساد شیطان است

در ادامه بحث رفتار سازی شیطان ۱۳ مورد را بیان کردم. چهاردهمین مورد سخن گفتن است. خیلی باید مواظب حرف زدنمان باشیم. کلام و سخن یکی از جاهایی است که شیطان تلاش می کند که انسان را در آن جا در اختیار خودش بگیرد و کنترل کند که افراد بنا بر نظر شیطان و اراده شیطان سخن بگویند.

در قرآن کریم در آیه ۵۳ سوره مبارکه اسراء فرمود «وَقُلْ لِعِبَادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطَانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطَانَ کَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِینًا» به بندگانم بگو سخنی بگویند که بهترین باشد چرا که شیطان به وسیله سخن بین آنها فتنه و فساد می کند. شیطان همیشه دشمن آشکاری برای انسان بوده است. سخن ناروا زمینه‌ساز و فراهم کننده فتنه انگیزی و افساد شیطان است.

مهمترین راه ارتباط، گفت‌وگو است

بحث امشب ما با توجه به این آیه شریفه و آیات دیگر برمی‌گردد به کلام و سخن. واژه های قول و بیان و نطق و کلام، در قرآن تکرار شده است. در بیش از ۸۰ آیه از آیات قرآن کریم واژه قول به کار رفته است که به نحوه سخن گفتن در ابعاد مختلف و مراتب گوناگون پرداخته است. عموماً به ارتباط اجتماعی با دوستان و دشمنان و رهبران و معلمان و همه اقشار مختلف، خویشاوندان و نزدیکان، به همه این ها اشاره کرده است.

توجه دارید که دین مبین اسلام به ایجاد ارتباط با افراد دیگر و ارتباط موثر داشتن بسیار تاکید کرده است. اسلام می گوید که اهل ایمان باید با هم الفت داشته باشند، با همدیگر رفاقت و رفت و آمد داشته باشند، الفت یک بحثی است در دین. مولای ما امیرالمومنین سلام الله علیه فرمودند: «اَلْمُؤْمِنُ مَأْلُوفٌ وَ لاَ خَیْرَ فِیمَنْ لاَ یَأْلَفُ وَ لاَ یُؤْلَفُ» مومن با مردم ارتباط و الفت دارد. کسی که نه با دیگران الفت می گیرد نه دیگران با او الفت می گیرند، خیری در او نیست. نه خودش دوستی دارد نه کسی با او دوست می شود؛ چنین کسی در او خیر نیست.

ارتباطات غیر کلامی رفتار و حرکات بدنی و حالات صورت و حالات چشم و خط و نشان و رنگها و زبان اشاره حتی موسیقی، همه اینها زبان دارند که در برقراری پیوند بین انسان ها موثر هستند. بعضی وقتها افراد با نگاه، با هم ارتباط می گیرند، با نوشتار ارتباط می گیرند، اما مهمترین راه ارتباط، گفت و گو است. بسیار هم راهگشاست.

امیرالمومنین سلام الله علیه فرمودند: اگر زبان نباشد انسان جز یک نقش مجسم یا حیوان رها شده نخواهد بود. اگر گفت و گو نباشد با بقیه حیوانات چه فرقی دارد؟! تازه حیوانات دیگر از انسان قوی تر هم هستند.

انواع کلام

دسته ای از آیات به قالب گفتار اشاره می کند که شکل ظاهری کلام که چگونه باشد. یک دسته از آیات هم محتوا را بیان می کند که محتوای بیان چگونه باشد. آیات هم فراوان است و من چند نمونه را برای شما می خوانم.

آیه ای که به ظاهر بیان اشاره میکند آیه ۳۲ سوره مبارکه احزاب است «…فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا» به خانم ها می گوید که در نحوه سخن گفتن و در شکل سخن گفتن یک جوری سخن نگویید که در قلب مخاطب ایجاد لغزش شود. بعضی وقتها سخن گفتن باعث گناه است. نحوه سخن و شکل سخن گفتن گناه آلود است. سخن گفتن زنان گاهی به نحوی است که باعث گناه می شود.

کلام دیگر «قول فصل» است. سخن گفتن با لحن جدی که در مقابل آن هزْل است. قرآن کریم می گوید که قول شما و بیان شما باید فصل باشد. «وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ» آیه ۳۰ سوره مبارکه محمد صلی الله علیه السلام می گوید از ظاهر سخن گوینده و از طریقه حرف زدن او به روحیات شخص میشود پی برد. حالا او یا سخن مستحکمی دارد بیان می‌کند، سخن کوبنده‌ای دارد بیان می کند، یا یک سخن سست و بی بنیه و بی مبنا دارد بیان می کند. لحن قول نشان دهنده نحوه بیان است.

«قول جَهر» یا «قول سِر» این هم دو نوع قول دیگر است. اشاره به سخن گفتن آشکار در مقابل سخن گفتن پنهانی دارد. این آیه ۱۰ سوره مبارکه رعد «سَوَاءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَنْ جَهَرَ بِهِ…».

و آیه ۳۳ رعد «…أَمْ بِظَاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ…» یعنی ببینید که از ظاهر حرف چه چیزی برداشت می شود. گاهی ظاهر قول یک چیز است، باطن آن یک چیز دیگر است. اگر انسان، مثبت و آراسته سخن بگوید از آسیب و آفات گفتار در امان می ماند.

سخن گفتن درست و استوار و مودبانه

در بین واژه هایی که در قرآن مطرح است، چند واژه بیانگر مولفه‌های اصلی سخن گفتن درست و استوار و مودبانه است. رئوس مطالب است. یکی «قول معروف» است. «… لاتُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفًا…» ۲۳۵ بقره. با آنها قول و قرار پنهانی نگذارید مگر آن که سخنی پسندیده بگویید.

بحث بر سر قول معروف و سخن پسندیده است. «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ» ۲۶۳ بقره درباره نیازمندان است. کسانی که می آیند و از شما چیزی می خواهند، گفتار پسندیده در برابر نیازمند ها داشته باشید. گذشت بهتر از صدقه ای است که آزاری را به دنبال داشته باشد.

آیه ۵ نساء «…وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا» با آنها سخنی پسندیده بگویید.

آیه ۸ سوره مبارکه نساء «… وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَهَ أُولُو الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا»؛ و اگر بهنگام تقسیم (ارث)، خویشاوندان و یتیمان و مستمندان، حضور داشته باشند، چیزی از آن اموال را به آنها بدهید! و با آنان به طور شایسته سخن بگویید!

آیه ۳۲ سوره مبارکه احزاب «… فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا» حرف که میزنید شایسته حرف بزنید.

قول معروف که عرض کردم در هرکدام از این آیات که خوانده شد، مربوط به یک موقعیت خاص و شرایط ویژه است. طبعا معنای خاص خودش را هم دارد. به همه اش قول معروف گفته می شود اما هر کدام در جای خودش یک معنایی دارد. معانی خاص خودش را در جاهای مختلف به دست می آورد.

اما با توجه به معنای کلمه معروف طبق نظری که مفسران بزرگ ما دارند، چند چیز را میشود دسته بندی کرد. شناخته شده نزد عقل و شرع و فطرت را می گویند معروف. هر سخنی که مورد پسند این سه دسته باشد معروف است. یا سخن معروف سخن پاکیزه است. سخن نیکو و به دور از خشونت، قول معروف را بعضی ها اینطور گفتند. سخنی که مایه رشد و اصلاح و رستگاری باشد. یک عده گفته‌اند که قول معروف یعنی دلنشین باشد، تقویت کننده روح و روان باشد.

مرحوم علامه طباطبایی اعم گرفته است که قول معروف اعم از گفتار و معاشرت است؛ یعنی بعضی وقتها هم لازم نیست اصلاً حرف بزند. معاشرت داشتن نیکو را هم قول معروف می گویند. رفتارهای انسان در رابطه با دیگران که عقل و شرع و عرف می پسندد میگویند قول معروف.

چه گفتاری خوش تر از گفتار کسی است که به سمت خدا دعوت می کند!

یکی دیگر از کلام هایی که در قرآن آمده است «قول احسن» است. هم «حسن» هم «احسن». «قول حُسنا» یک بار بیشتر در قرآن نیامده است. «…وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا…» آیه ۸۳ سوره مبارکه بقره است که با مردم به زبان خوش سخن بگویید.

اما «قول احسن» چندین مرتبه آمده است. «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» ۱۸ زمر. اگر دو حرف دارید که یکی خوب است یکی بهتر است، بهتر را انتخاب کنید. اگر یکی بد است یکی خوب است، حرف خوب را بگویید.

«وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ …‌» ۳۳ فصلت. چه کسی خوش گفتار تر از کسی است که به سمت خدا دعوت می کند. بعضی وقت ها برای دوستان طلبه هم این آیه را می گویم که شغل شما و مسئولیت شما بزرگترین و بالاترین مسئولیت است. چرا؟ چون به بیان قرآن دعوت به سمت خدا می کنید. دعوت به سمت خیر و نیکی ها می کنید. چه گفتاری خوش تر از گفتار کسی که به سمت خدا دعوت می کند. انبیا این کار را می کردند. شما هم لباس پیغمبر را پوشیده اید. گفتند درباره طلبگی کجای قران گفته؟ یکی همین جاست. این آیه می گوید که شما کارتان کار خیلی خوبی است.

به هرجهت واژه حسن و احسن، نیکویی و نیکوترین، هر دو زیبایی معنوی را در بر می گیرد. علاوه بر آرایه های ظاهری که در کلام هست یعنی هم کلامتان باید زیبا باشد، هم خوب سخن بگویید، هم سخن خوب بگویید.

سخن گفتن با پدر و مادر باید کریمانه باشد

یکی دیگر از آن اقوال «قول کریم» است. قول کریم را فرمود که با پدر و مادرتان داشته باشید. حکایت از این می‌کند که سخن گفتن با پدر و مادر باید خیلی ارزشمند باشد، در آن آلودگی نباشد، رعایت ادب در آن بشود. اگر کسی با پدر و مادرش بد سخن بگوید نشانه دنائت نفس و پلیدی ذات او است. سخن نیکو، نرم و شایسته و شیرین و مهربان همراه با احترام باید نسبت به پدر و مادر باشد.

بحث پدر و مادر خیلی مهم است. به مناسبت بعضاً روایاتی را خدمت شما عرض کردم. پیغمبر اکرم سه مرتبه در یک مجلسی گفت بینی اش به خاک مالیده باد! پرسیدند که یا رسول الله چه کسی؟ فرمود کسی که پدر و مادر پیر در منزل دارد و اهل جهنم است؛ یعنی انسان میتواند با رعایت حال پدر و مادر اهل بهشت شود.

می شناختم من بعضی ها را که شخصیت علمی و دینی بود، ۱۵ سال الی ۲۰ سال پدر و مادرش را رسیدگی می‌کرد. خودش مباشرتا این کار را می‌کرد. کارگر نگرفته بود. وضعیت زندگی و مالی اش خوب بود می توانست کارگر بگیرد اما خودش شخصا امورات آنها را رسیدگی می‌کرد. قشنگی کار هم به همین است. کسی که توانمند است و توانایی دارد به دیگری نسپارد. بعد همان لحظه که پدر و مادر دعا میکنند آثار وجودی این دعا را در زندگی‌اش میبیند. شخصیت های بزرگ ما نسبت به پدر و مادر رعایت می کردند. تمام برکت وجودی مرحوم علامه مجلسی به خاطر دعایی بود که پدرش در حق این بچه کرد و امثال اینها در تاریخ داریم.

اگر کسی پدر و مادرش زنده است رسیدگی به آنها و تکریم آنها و مواظبت کردن از آنها را جدی بگیرد. بعضی ها بی احترامی می کنند، بعضی ها داد میزنند، بعضی ها پایشان را دراز می‌کنند. وضعیت جوری تغییر کرده است که مطالبی که طبیعی است و داریم می گوییم تعجب آور است که حاج آقا چه می‌گوید! جلوی پدر دراز کشیدن و خوابیدن و … الان اوضاع یک جور دیگر است.

یک بار یکی از مسئولین وارد اتاق امام شد، بعد پشت سرش پیرمردی آمد. آقا فرمودند ایشان که بود؟ گفت پدرم هستند. گفت بفرمایید بیرون، اول ایشان بیاید داخل. این که می گویم دارم خبر می‌دهم، خودم دیدم. بعضی‌ها فکر می‌کنند یک مقدار که سوادشان بالا رفت و درس خواندند، مثلاً می‌گوید بله پدرم است سواد ندارد نمی فهمد. نمی‌داند که این حرف چقدر در عالم اثر می گذارد و چقدر برای این شخص تاثیر منفی دارد.

در عالم رابطه ها خیلی خاص است. با یک کار کوچک جریانات بزرگی اتفاق می افتد. بعضی وقت ها با یک کار کوچک گره های بزرگی باز میشود یا با یک کار کوچک گرهی در کار می‌افتد که دیگر باز نمی شود. با یک حرف، با یک کلام بی موقع نسبت به کسی که نباید گفته شود؛ در روایت دارد که اگر کسی به مومنی تعرض کرد، خدا را به جنگ طلبیده است. خیلی مهم است که کسی به مومنی بی احترامی کند. حرف و کلام تاثیرگذار است. لذا شیطان نشسته روی جایی که ببیند ما چطور حرف میزنیم.

جِرمی کوچک با جُرم‌های بزرگ

بعد هیچ عضوی از اعضای ما هم مثل زبان گناه نمی‌کند. تمام اعضا و جوارح ما هر کدامشان به اندازه خودشان یک گناهی دارند. مگر اینکه شخص حرفه‌ای باشد بنشیند فکر کند که با این عضوش دیگر چه گناه های دیگری می تواند انجام دهد. ولی زبان در حالت عادی حداقل ۲۵ گناه دارد. به قول بزرگواری میگفت جِرمش کوچک است ولی جُرمش بزرگ است.

روایت دارد که در قیامت انسان ها درو شده زبان هایشان هستند. زبان مثل داس آدم ها را درو می کند چون گناهانی را با زبان مرتکب می شوند. با چشم و ابرو و سر و گردن هم مرتکب گناه میشود. نعوذ بالله شیطان اگر غلبه کند بر رفتارهای ما گناه می کنیم. مثلاً یکی در جلسه نشست صحبت می کند، ما هم سر تکان می دهیم. او دارد غیبت می کند، برای شما هم که سر تکان می دهید گناه می نویسند.

خودت محاسبه کن

همه افعال و اقوال ما ثبت می شود و مورد محاسبه قرار می‌گیرد. به این راحتی ها که از آن عبور نمی شود. خدای تعالی همه چیز را ثبت میکند. هیچ صغیره و کبیره ای از اعمال ما نیست مگر اینکه ثبت می شود. امکان دارد که در مقام عقاب و جرم مورد عقاب قرار نگیرد اما در محاسبه می آید. آیه قران دارد در روایات هم هست که شما اگر نیت خیری داشته باشید، خدا برای شما یک ثواب می نویسد، اگر عمل کردید ده ثواب می نویسد. اگر نیت شری داشته باشید که هیچ، اما اگر عمل کنید یک گناه برای شما می نویسند. گناه نمی نویسند برای آن نیت شر اما ثبت می کنند و محاسبه می کنند.

آیه قرآن است که هیچ چیزی نیست که از شما صادر بشود حتی در مقام فکر و خطورات ذهنی الا اینکه همه را ثبت می کنند. هیچ خاطره ای نیست که شما نسبت به مومنی، نسبت به خانواده، نسبت به اطرافیان، همسایه، دوست و هرکسی خاطره‌ای داشته باشید، فکری داشته باشید، نیتی داشته باشید که ثبت نشود؛ همه چیز ثبت می شود. نیت ثبت می شود. خود نیت خوب یک ثواب دارد، عملی که شود ده ثواب دارد. نیت بد عقاب ندارد اما اگر عملی کردید یک عقاب دارد.

روز قیامت سند می دهند به دست ما و این که می گویند ببین تو این بودی. این خیلی زجر آور است. این عذابش بیشتر است که پرونده را به دستت می‌دهند می‌گویند ببین اینها همه فکر و خیال های توست. برای اینها تو را عذاب نمی کنم ولی خودت ببین که تو این هستی. «اقْرَأْ کِتَابَکَ کَفَى بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیبًا» ۱۴ اسراء. می گوید بگیر خودت محاسبه کن. خودت بگو که من به تو چند بدهم. این کار را سخت می‌کند.

این قول کریم را که گفتم نسبت به پدر مادر است، می شود توسعه داد که انسان با دوستانش، با معلم، همسر، با هر کسی که حقی بر او دارد با او کریمانه سخن بگوید.

قول ثابت نجات بخش است

یکی دیگر از اقوال «قول ثابت» است که اشاره به اعتقادات راستین دارد که بر زبان انسان جاری می شود. لا اله الا الله یکی از اقوال ثابت است. کلمات توحیدیه همه قول ثابت هستند. کلماتی که نشان از اعتقاد راسخ انسان دارد از وحدانیت خدا، رسالت انبیا، نبوت پیغمبر اکرم، امامت ائمه معصومین علیهم السلام، همان کلماتی که اعتقاد حقیقی به آنها باعث نجات انسان در گرفتاری های آخرت میشود و زندگی دنیوی انسان را راحت میکند، کلماتی که در جان انسان جوری نشسته است که حوادث و سختی های زمانه انسان را تکان نمیدهد و از زبان انسان محو نمی شود، حتی مرگ باعث نمی‌شود که این اعتقادات از بین برود، به این می‌گویند «قول ثابت».

این کلمات و این قول در قبر و برزخ و قیامت و تطایر کتب و حشر و نشر برای انسان دستگیر و نجات بخش است. خصوصاً اگر این باور و اعتقاد با عمل صالح که مخلوط شود تبدیل به کلمه طیبه می شود. «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَهِ» آیه ۲۷ ابراهیم. خداوند کسانی را که ایمان آورده اند در دنیا و آخرت با سخن استوار اینها را ثابت می گرداند.

«مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّهَ فَلِلَّهِ الْعِزَّهُ جَمِیعًا إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ» ۱۰ فاطر. سربلندی و عزت برای خداست. سخنان پاکیزه به سمت بالا میرود و کار شایسته به او رفعت می بخشد.

جامع همه ارتباطات گفتاری اهل ایمان «قول سدید» است

موارد دیگر قول هم هست. «قول لین»، «قول میسور»، «قول بلیغ»؛ و نزدیک ۱۵، ۲۰ مورد هم قول داریم که اینها قول های خوبی نیست. مثل قول زور.

هرکدام از اینها با ترکیباتی که پیدا می‌کند معانی عمیقی را در دل و جان ما قرار می دهد. «قول کریم»، «قول معروف» این‌ها وقتی با کلمات دیگر عجین میشود، معانی مختلفی را نشان می‌دهد؛ اما جمع‌بندی همه اینها را بخواهیم در یک کلمه بگوییم میشود «قول سدید» جامع همه ارتباطات گفتاری اهل ایمان «قول سدید» است.

نگذارید زبانتان به دست شیطان بیوفتد

 این که خداوند در آیه ۵۳ سوره اسرا فرمود «وَقُلْ لِعِبَادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطَانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطَانَ کَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِینًا» که مواظب باشید شیطان سوء استفاده می‌کند از زبان شما و اگر انسان بخواهد به درجات کمالی برسد و معرفت پیدا کند و حکمت در اختیارش قرار بگیرد که این حکمت دادنی است، علم نیست که انسان با درس گرفتن یاد بگیرد و باید در خودش قابلیتی را به وجود بیاورد که این حکمت به او داده شود، با سکوت به دست می آید. کسانی که اهل سکوت هستند خدا به آنها حکمت می دهد. کسانی که شکم خودشان را حفظ می‌کنند و زبان خودشان را حفظ می‌کنند خدا به آنها حکمت میدهد.

پس این یکی از کارهای شیطان است که میخواهد زبان را تحت کنترل بگیرد. «وَقُلْ لِعِبَادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» چرا؟ چون «إِنَّ الشَّیْطَانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطَانَ کَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِینًا» چون شیطان به وسیله همین سخن فتنه درست می کند و همیشه شیطان دشمن آشکار است.

این زبانی که می‌تواند این همه کار کند و این همه فضیلت دارد، اگر یک مرتبه دست شیطان بیفتد ببینید چه جهنمی درست میکند. از آن طرف اگر به دست انسانهای سالم بیفتد هم چه فضائل و مناقبی را نتیجه میدهد.