نام کتاب: جرعه های تلخ – شرحی کوتاه بر خطبه شقشقیه
مولف: سید محمد مهدی حسینی همدانی
نوبت چاپ: اول
ناشر: انتشارات صدیقه طاهره
در ابتدای این کتاب میخوانیم:
به‌عنوان مقدمه
نهج‌البلاغه این اثر جاوید مولا امیرالمؤمنین را که از کلاً مخلوق بالاتر و از کلام خالق پایین‌تر است باید بهتر شناخت و با دقت و تدبر در خطب و کلمات آن عبد خدای رحمان به روح مقدس آن نزدیک شد و از فیضان فیضش مستفیض گشت. انشالله…
مدتی بود بعضی از دوستان اصرار داشتند که برای آن‌ها نهج‌البلاغه مولا را تدریس کنم؛ اما قلت بضاعت و کمی وقت و مشکلات دیگر مانع می‌شد؛ تا این‌که خود حضرت کمک کرد و بحث را به حول و قوه الهی شروع کردیم.
وقتی به خطبه سوم که معروف به خطبه شقشقیه است و نام خطبه ازجمله آخر آ ن گرفته‌شده است که حضرت در جواب ابن عباس فرمود: ” تلک شقشقیه هدرت ثم قرت ” را بحث کردیم؛ به نظرم رسید که یادداشت‌های آن بحث را نظم و ترتیبی بدهم
ان گونه که بعداً هم قابل‌استفاده باشد.
در بیان مطالب سعی من بر این بود که کمتر از خودم چیزی بگویم و تقریباً تمام کلمات این خطبه را با کمک خطبه‌های دیگر حضرت توضیح داده‌ام.
با قاطعیت تمام می‌توان گفت که این خطبه یکی از مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه است و مولا علی در آن سعی کرده مسائلی را که مربوط به بررسی اوضاع بعد از رحلت پیامبر اکرم و حکومت خلفا و جریانات آن دوران بوده است به‌صراحت تمام بیان کند و بدین لحاظ مطالبی را بر زبان رانده که در هیچ جای دیگر نفرموده است. به همین دلیل هم بعضی از افراد حتی در انتساب این کلمات هم به امام شبهه کرده‌اند که در جای خود بیان خواهیم کرد.
نهج‌البلاغه کتابی است که احتیاج به شناخت دوباره دارد. به‌جا است که بزرگانی از اهل علم در آشکار کردن معانی و محتوای آن برای نسل‌های کنونی به‌خصوص نسل جوان همت کنند که عندالله مأجور خواهند بود.
مرحوم سید رضی با این شاهکار بزرگ خود، یعنی جمع‌آوری خطبه‌های امیرالمؤمنین از منابع پراکنده و دور از دسترس که بعضی از آن‌ها حتی در معرض خطر نابودی قرار داشتند خدمتی به عالم علم و جهان تشیع کرده است که قلم و زبان از تقدیر و تشکر آن بزرگوار قاصر است.
خطبه‌های بلند توحیدی و عرفانی حضرت علی برای اهل معرفت و حکمت بزرگ‌ترین سرمایه است و علمای جامعه‌شناس می‌توانند برای استفاده از بهترین درس‌های جامعه‌شناسی به این مخزن عظیم ربانی مراجعه کنند.
کتابی که با مثال‌ها، نکات و دقائق بی‌نظیرش در یادآوری تاریخ و شناساندن دوران پررنج آن حضرت در نوع خود والاترین است؛ و درعین‌حال برای سیاست‌مداران و گردانندگان امور جامعه در هر زمان و مکانی حاوی بهترین درس‌ها و عبرت‌ها است.
و دستورات اخلاقی مولا علی در این کتاب روح بیمار هر نیازمندی را شستشو می‌دهد و او را به بارگاه وصل نزدیک‌تر می‌کند.
و هم‌چنین در موارد دیگر و مسائل دیگر، هرکس به‌اندازه وسع خود از این دریا پیمانه می‌گیرد و عطش خود را برطرف می‌کند. مهم این است که تشنگی چقدر باشد و احساس نیاز به چه مقدار؟
این خطبه با توجه به محتوای آن در اواخر عمر شریف امام بعد از جنگ‌های جمل صفین و نهروان ایرادشده است.
+ نکاتی درباره سند خطبه:
راجع به سند خطبه هم‌آرای مختلفی بیان‌شده است. بهتر است قبل از ترجمه خطبه قدری بحث کنیم.
کلام مولی علی در این خطبه بسیار بلیغ و زیبا است. بعضی گمان کرده‌اند که این کلام از اختراعات سید رضی است. درحالی‌که اگر کسی با کلمات و گفتار حضرت آشنا باشد به‌خوبی متوجه می‌شود که کسی غیر از امام توان بیان چنین مطالبی را ندارد.
در مقابل این عده بعضی دیگر ضمن دفاع از مستند بودن انتصاب خطبه به امیرالمؤمنین بر تواتر آن تأکید کرده و دلایلی آورده‌اند.
بااین‌همه اصل خطبه در بین عامه و خاصه معروف و در کتب مختلف هر دو فرقه مطرح‌شده است. برای نمونه به بعضی از مصادر آن اشاره می‌کنیم:
ابن جوزی در کتاب تذکره الخواص می‌نویسد:
این خطبه را امام در پاسخ کسی که از او می‌پرسد:”چه جیزی سبب شد که تا این زمان خلافت را قبول نکنی؟”ایراد فرمود؛ و حتماً توجه دارید که در این خطبه‌ای که در نهج‌البلاغه هست، سؤال این شخص نیامده است. پس حتماً نویسنده این کلمات را از طریق دیگری که در اختیار داشته؛ بیان کرده است.
اما ابن میثم بحرانی می‌گوید:
این خطبه را در دو کتاب یافتم که تاریخ تألیف هردوی آن‌ها قبل از تولد سید رضی است.
اول در کتاب الانصاف نوشته ابوجعفر ابن قبه که شاگرد کعبی و از بزرگان معتزله است و وفات او قبل از تولد سید رضی است.
دوم این‌که نسخه‌ای از آن یافتم که بر آن خط ابوالحسن علی بن محمد فرات وزیر المقتدر بالله بود و این شصت‌وچند سال قبل از تولد سید رضی بوده ست.
ابن ابی الحدید نیز می‌گوید:
استادم واسطی، از استادش ابن خشاب در سال ۶۰۳ چنین نقل می‌کند که او در جواب این سؤال که: ” آیا این خطبه جعلی است؟” گفته بود:” نه! به خدا سوگند من میدانم این کلام امام است همان‌گونه که میدانم اسم تو مصدق بن شبیب واسطی است.”
من به او گفتم: عده‌ای میگویند که این از سخنان سید رضی است.
پاسخ داد: سید رضی و غیر او کجا و این کجا؟ ما رساله‌های سید رضی را دیده‌ایم و روش و طریقه او را در نثر شناخته‌ایم. هیچ شباهتی به این خطبه ندارد.
و بعد ادامه داد: به خدا سوگند، من این خطبه را در کتاب‌هایی یافته‌ام که دویست سال قبل از تولد سید رضی تصنیف شده است. من این خطبه را با خطوطی دیده‌ام که آن‌ها را می‌شناسم و میدانم خط کدام‌یک از علما و اهل ادب است. پیش از آنکه پدر سید رضی متولد شود.
بعد ابن ابی الحدید می‌گوید:
من نیز قسمت‌های مهم این خطبه را در نوشته‌های استادم ابوالقاسم بلخی که امام البغدادین و از علمای بزرگ معتزله بود یافته‌ام و او معاصر المقتدر بالله بود که مدت زیادی پیش از تولد سید رضی می‌زیسته است و نیز بسیاری از آن را در کتاب ابن قبه که از متکلمان امامیه است به نام الانصاف یافتم. او از شاگردان ابوالقاسم بلخی است و پیش از سید رضی می‌زیسته است.
مرحوم شیخ مفید در کتاب ارشاد و نیز مرحوم شیخ طوسی در کتاب امالی خود این خطبه را روایت کرده‌اند؛ و بالاخره مرحوم علامه امینی نیز در کتاب الغدیر این خطبه را از ۲۸ کتاب نشانی داده است.
ما در کتاب حاضر تلاش کرده‌ایم؛ که ضمن تحلیل خطبه شقشقیه در حد بضاعتمان مجموعه‌ای از اطلاعات جانبی موردنیاز مخاطب را نیز گردآورده و در اختیارتان قرار می‌دهیم.
در فصل فهرست اعلام، شما برخی دانستنی‌ها را در مورد مجموعه‌ای از شخصیت‌های ذکرشده در متن کتاب با اطلاعاتی مبسوط و حتی‌المقدور جامع در حد یک فرهنگ کوچک خواهید یافت. مطالعه این فصل برای عموم خوانندگان این کتاب به‌خصوص برای نسل جوانمان که ممکن است کمتر با اسامی و شخصیت‌های تاریخ صدر اسلام آشنایی داشته باشند بسیار مفید خواهد بود.
از همه دوستانی که در به نتیجه رساندن این کتاب مرا یاری داده‌اند ازجمله برادر عزیزم آقای حامد اسماعیلی برزی که زحمت حروف‌نگاری بخشی از متن را متحمل شدند صمیمانه تشکر می‌کنم.
آخرین مراحل آماده‌سازی این کتاب با ایام شهادت مولا امیرالمؤمنین مصادف شد. این امید را همیشه در دل خواهیم داشت که این جزوه ای ناچیز موردعنایت آن عزیز بزرگوار و کریم والامقام قرار گیرد و توشه‌ای برای آخرت همه دست‌اندرکاران تهیه و عرضه این کتاب باشد. انشالله تعالی.
سید محمدمهدی حسینی همدانی
۲۱/رمضان المبارک/۱۴۲۶
