خالصانه از خدا درخواست کن؛ اجابت قطعی است

بسم الله الرحمن الرحیم

سلسله جلسات کرسی تلاوت قرآن

با موضوع دعا در قرآن

جلسه سوم – ۱۴۰۲/۰۱/۰۶

بحث ما راجع به دعاهای قرآنی است؛ اما مقدمه‌ای را عرض کردم که در قرآن آیاتی هست که مربوط به معارف دعا است. در نوبت قبل نکته‌ای را بیان کردم که خدای تعالی شنوای دعاهاست. سمیع است یعنی همیشه می‌شنود و بسیار شنونده است. خداوند کلام آشکار و مخفی را می‌شنود. در نزد خدای تعالی سکوت و کلام یکسان است؛ ولو شما در درون خودتان سخنی داشته باشید، در خاطرتان و یادتان مطلبی را مرور کنید، خدا می‌شنود. خدا آنچه در دل گوینده است و بر زبان نیاورده آن را هم خدا سمیع است. بیش از ۵۰ مرتبه در قرآن کریم سمیع بودن خدا مطرح شده است؛ و گفتیم که خدا محاورات را می‌شنود و ترتیب اثر می‌دهد و چون قریب و نزدیک است به‌سرعت هم اجابت می‌کند.

خدا مجیب است

خدای تعالی دعاها را اجابت می‌کند. همین مطلب یکی از معارف قرآنی است راجع به دعا که خدا مجیب است. در آیه ۶۰ سوره مبارکه غافر فرمود: پروردگارتان این‌گونه فرموده که مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. در حقیقت کسانی که از پرستش من سرپیچی کنند به‌زودی خوار می‌شوند و در دوزخ قرار می‌گیرند.

دقت کنید کلمه رب در اینجا به کار رفته است که بار تربیتی خاصی دارد. وقتی خدا می‌گوید رب، از روی شفقت و مهربانی و محبت صحبت می‌کند. «وَقَالَ رَبُّکُمُ» رب شما دارد این را می‌گوید که «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» من را بخوانید اجابتتان می‌کنم. «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ» آن‌هایی که از عبادت من استکبار می‌ورزند به‌زودی در جهنمی که آماده‌شده خوار خواهند شد.

در این آیه هم دعوت کرده که دعا کنید هم وعده اجابت داده. امیرالمؤمنین سلام‌الله‌علیه فرمودند: هرکس در رحمت خدای سبحان را بکوبد آن در به رویش باز می‌شود؛ و اساساً معنا ندارد که خدای تعالی وعده بدهد و به وعده عمل نکند. اینجا هم وقتی فرمود دعا کنید قطعاً اجابت هست. در آیه ۱۹۵ سوره آل‌عمران فرمود: «فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لَا أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى» خدا اجابت می‌کند.

امام مجتبی علیه‌السلام فرمودند: خداوند عزوجل باب مسئلت را به روی هیچ‌کس نگشود که باب اجابت را به روی او بسته باشد؛ یعنی هر وقت گفته دعا کنید یعنی می‌خواهد اجابت کند؛ و الا لغو پیش می‌آمد. دعوت کند بعد در خانه را ببندد؛ چنین چیزی امکان ندارد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ناتوان‌ترین مردم کسی است که از دعا کردن ناتوان باشد.

روایات اهل‌بیت خیلی گویا است. خیلی امیدآفرین است. به ما خیلی کمک می‌کند. یکی از آن‌ها وصیتی است که امیرالمؤمنین سلام‌الله‌علیه به امام مجتبی علیه‌السلام دارند. به این روایت دقت کنید.

فرمود: بدان کسی که خزائن ملکوت دنیا و آخرت در دست اوست به تو اجازه داده است که او را بخوانی و اجابت دعای تو را ضمانت کرده است (ما در خانه چه کسی می‌رویم؟ کسی که همه عالم به دست اوست. گفته بیا پیش من و خودش هم ضمانت کرده است) و به تو فرمان داده است که از او بخواهی تا به تو عطا کند و او مهربان و بخشنده است.

فقط خدا را صدا کنید

آیه شریفه فرمود مرا بخوانید؛ یعنی حقیقتاً من را بخوانید. می‌خواهم به معارف این آیه بیشتر بپردازیم که «ادعونی استجب لکم» که می‌فرماید مرا بخوانید اما به همین سادگی‌ها هم نیست؛ یعنی در کنار خواندن من از دیگران چیزی نخواهید چون برای شما نفعی ندارند. فقط و فقط مرا بخوانید. یک کلمه است «ادعونی؛ بخوانید مرا» که یک‌وقت برای آن من معنای دقیق‌تری کرده بودم که در شب‌های قدر گفته بودم.

در کنار من نمی‌توانید دیگری را بخوانید فایده ندارد آیه ۷۱ سوره انعام فرمود: «قُلْ أَنَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا یَنْفَعُنَا وَلَا یَضُرُّنَا» بگو آیا ما خدا را رها کرده و چیزی را (مانند بتان) که هیچ قادر به نفع و ضرر ما نباشد به خدایی بخوانیم؛ یعنی شما در کنار خدا غیر خدا را بخوانید برای شما نفعی ندارد.

اگر به‌جای خدا غیر خدا را صدا کنیم و دعا را پیش غیر خدا ببریم، دعا را هدر داده‌ایم و خواسته‌مان را از بین برده‌ایم. آیه ۱۴ سوره مبارکه رعد فرمود: «وَالَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لَا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْءٍ إِلَّا کَبَاسِطِ کَفَّیْهِ إِلَى الْمَاءِ لِیَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَمَا دُعَاءُ الْکَافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلَالٍ» و بت‌هایی که مشرکان به‌جای خدا می‌خوانند هیچ حاجتی را از آن‌ها برنیاورند و تنها مانند آن کس‌اند که به‌سوی آبی دست دراز کند که بیاشامد ولی آب به دهانش نرسد و دعای کافران جز در ضلالت نیست.

می‌فرماید کسانی که باید خدا را بخوانند اما غیر خدا را می‌خوانند، چیزی برایشان اجابت نمی‌شود. دعایشان هدر می‌رود. خواسته‌شان هدر می‌رود. شما اگر به سمت خدا دستت را دراز نکنی و جای دیگر خواسته‌ات را بخواهی کارت را هدر داده‌ای.

غیر خدا اصلاً نمی‌شنود. بحث شنیدن را جلسه قبل گفتم که خدا سمیع است. شما اگر خواسته‌تان از غیر خدا باشد او نمی‌شنود. مثلاً از بت یا اشخاص، اگر هم بشنود ترتیب اثر نمی‌تواند بدهد؛ چون کار به دست او نیست؛ به دست خداست.

آیه ۶۴ قصص این‌طور می‌فرماید: «وَقِیلَ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ وَرَأَوُا الْعَذَابَ…» آن‌ها اصلاً جواب شما را نمی‌دهند. یا در آیه ۱۴ سوره فاطر فرمود: «إِنْ تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ» آن‌ها خواندن شما را نمی‌شنوند و اگر هم بشنوند ترتیب اثر نمی‌دهند؛ توانش را ندارند. خواسته‌های شما را غیر از خالق شما کسی نمی‌تواند برآورده کند.

خلاصه کلام اینکه باید بفهمیم که دعا را کجا باید ببریم. انسان موحد در دعا کردن و خواستن باید موحد باشد؛ یعنی خواسته‌اش هم باید توحیدی باشد و به غیر خدا توجه نداشته باشد.

اجابت الهی مشروط است

اینکه اجابت الهی مشروط شده؛ از آیات قرآن می‌فهمیم و از روایاتی که ذیل این آیات آمده می‌فهمیم. خدا فرمود «اُدعونی» این مشروط است. فکر نکنید عادی گفته که مرا بخوانید؛ شرط گذاشته.

شما می‌خواهید کاری را کسی برای شما انجام بدهد؛ یک‌وقتی در خواسته‌تان شرط را می‌آورید و یک‌وقت هم اول خواسته را بیان می‌کنید و بعد می‌گویید به این شرط؛ یعنی گاهی شرط متصل است و گاه منفصل. اینجا وقتی می‌گوید «اُدعونی» شرط متصل در آن است؛ یعنی به این شرط دعا کنید که من محور باشم.

این شرط متصل است که همراه کلام آمده که اگر در خواندنتان غیر از من را داخل نکردید «أَستَجِب» جوابتان را می‌دهم؛ یعنی باید موحد بود و همراه خدا چیز دیگری، قوم و قبیله، ثروت، قدرت، جمال، مسند، منصب، نباشد که اگر در کنار این خواندن، حواست به قدرتت و ثروتت و جایگاه اجتماعی‌ات باشد، این «اُدعونی» نیست؛ و لذا «أَستَجِب» هم ندارد. «أَستَجِب» برای جایی است که فقط من را بخوانید.

گاهی از مواقع هم شرط جداگانه آمده؛ مثل‌اینکه شما باید اهل دعا و درخواست از خدا باشید و شرط منفصل آورده مثل دعای کمیل که شما ان‌شاءالله زیاد می‌خوانید. در دعا داریم که «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتِى تَحْبِسُ الدُّعَاءَ» خدایا گناهانی از من را بیامرز که این گناهان دعا را حبس می‌کند؛ یعنی خطاهایی داریم که این‌ها مانع اجابت دعا هستند. این موانع چیست؟ یکی همین است که در کنار خدا غیر خدا را بخوانید.

شخصی آمد خدمت امام صادق علیه‌السلام عرض کرد فدای شما شوم خدای تعالی در قرآن فرموده «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادعونی أَستَجِب لَکُم» من را بخوانید من اجابت می‌کنم. من هم هرچه دعا می‌کنم خدا اجابت نمی‌کند. حضرت فرمودند: شما به عهد الهی وفا نکردید. خدای تعالی فرمود «أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ» شما به عهد بندگی خودتان وفا کنید من به ربوبیتم وفا می‌کنم. شما عبد باش، من رب هستم. به تعهداتی که با خدای تعالی کردی وفا نکردی.

اینکه دعاها اجابت نمی‌شود علتش در خود کلام هست. اینکه ما باید حتماً در عبودیتمان اخلاص داشته باشیم و فقط باید برای خدا باشد. اگر ما در دعاهایمان و خواسته‌هایمان غیر از خدا را داخل کردیم اجابت هم نمی‌شود. «ادعونی أَستَجِب لَکُم» معرفت بزرگ و بلندی را دارد به ما یاد می‌دهد که ما چگونه و در چه مسیری باید حرکت کنیم.

حضرت عیسی علی نبینا و آله و علیه‌السلام فرمودند: خدای تعالی فرمود: تنها از من طلب کن و از دیگری نخواه.

خالصانه از خدا درخواست کن؛ اجابت قطعی است

از «ادعونی» اخلاص می‌فهمیم؛ یعنی دعاکننده در خواسته‌اش از خدای تعالی باید خالص باشد. بحث اخلاص در دعا یکی از بحث‌های جدی است و ما به آن کم توجه داریم. امر مهمی است.

 مرحوم شیخ صدوق در کتاب امالی صفحه ۳۸۸ این روایت را نقل می‌کند از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که: اگر بدهکاری این دعا را بخواند که «اللَّهُمَ‏ أَغْنِنِی‏ بِحَلَالِکَ‏ عَنْ‏ حَرَامِکَ‏ وَ بِفَضْلِکَ عَمَّنْ سِوَاکَ» هرکس این دعا را بخواند دین او ادا می‌شود؛ یعنی در موقع خواندن دعا حواست باشد که خالصانه از خدا بخواه که خدایا من مدیون هستم از حلالی که به دستم می‌آید دیون من ادا شود.

مرحوم شیخ بهایی رضوان‌الله‌علیه در کتاب چهل حدیثش می‌گوید من به این دعا خالصانه عمل کردم؛ دیونی داشتم و از طرق مختلفی که در ذهنم نبود و هیچ فکری برایش نکرده بودم ادا شد.

حالا اگر ما شخص بدهکاری باشیم و همین دعا را بخوانیم، میگوییم: خب من درآمدی دارم کاسبی می‌کنم؛ انقدر درمی‌آورم؛ انقدر جمع می‌کنم؛ حساب‌وکتاب می‌کنم؛ تکیه‌گاهم به آن حساب‌وکتاب هم باشد و این دعا را هم بخوانم احتمال اجابت نشدنش هست. چون اینجا در کنار این دعا و خواستن از خدا، حواسم به دخلم هم بود؛ یعنی اگر تکیه‌گاه انسان خدا و درآمدش باشد، خدا و جایگاهش باشد، خدا و ثروتش باشد، خدا و رابطه‌هایش باشد، دعا به اجابت نزدیک نیست و احتمال اینکه اجابت نشود خیلی زیاد است. مگر اینکه خدا تفضل کند و جور دیگر شود؛ ولی اگر قطعاً و قطعاً خالصانه به سمت خدا بیایید اجابت دعا قطعی است.

خدای تعالی همه ما را به دعا کردن دعوت کرد؛ امر کرد؛ «وَ قالَ رَبُّکُمُ» رب شما، آن مهربان، آن کسی که خیلی به شما توجه دارد فرموده که «ادعونی أَستَجِب لَکُم» اما شرط اجابت را هم فرمود که باید من را بخوانید. همان‌طور که در سوره بقره دارد آیه ۱۸۶ که «وَإِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنّی فَإِنّی قَریبٌ أُجیبُ دَعوَهَ الدّاعِ إِذا دَعانِ» اگر من را بخواند من اجابت می‌کنم معلوم می‌شود ما اگر اجابت نمی‌بینیم در مقام دعا فقط خدا را نمی‌خوانیم و حواسمان به‌ جاهای دیگر هم هست.

فهرستی از دعاهای اجابت شده

و خدای تعالی برای اینکه ما اطمینانمان جلب شود که این قصه واقعیت دارد؛ فهرستی از اسامی کسانی که دعا کردند و خدا اجابت کرده در قرآن برای ما یادآوری می‌کند که دعاها و خواسته‌هایشان سنگین هم بوده و دعای ساده و پیش‌پاافتاده هم نبوده. کار سنگین از خدا خواستند؛ مثلاً در پیری فرزند خواسته و خدا اجابت کرده.

مثلاً در آیه ۸۳ و ۸۴ انبیا فرمود «وَأَیُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ» من به گرفتاری مبتلا شدم. حضرت ایوب به سختی زیادی افتاد و بلاهایی به سرش آمد. خیلی مشکلات و مصیبت‌ها کشید. تا گفت «أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ» خدایا من گرفتار شدم به دادم برس «فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَکَشَفْنَا مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ» ما اجابتش کردیم؛ ولی کی گفت؟ بعد از مراحلی که گذراند و واقعاً به اضطرار افتاد و در مقام اخلاص از خدا خواست.

راجع به حضرت یونس در آیه ۸۷ و ۸۸ انبیاء آمده که «فَنَادَى فِی الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّیْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَکَذَلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ» نیایید بگویید این مسائل برای انبیای الهی بوده و برای پیغمبران بوده و آن‌ها دعا می‌کردند جواب می‌گرفتند. می‌فرماید «وَکَذَلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ» شما را می‌گوید؛ یعنی اگر شما دستتان به سمت خدا دراز شد و خالصانه خدا را خواستید اجابت می‌کند. می‌فرماید این‌طور مؤمنین را هم اجابت می‌کنیم. فقط مربوط به انبیا نیست.

راجع به حضرت زکریا در آیه ۸۹ و ۹۰ انبیا فرمود: «رَبِّ لا تَذَرْنی‏ فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثینَ» گفت من تنها هستم. خدایا نگذار من تنها بمانم. این هم دعا برای کسانی که به دنبال همسر می‌گردند؛ ولی از روی اخلاص بخواهند و در کنارش چیزهای دیگر قاطی نکنند. «فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ یَحْیَى» ما دعای او را مستجاب کردیم و به او یحیی را دادیم.

این‌طور نیست که استجابت فقط برای دعای فردی باشد. در دعای گروهی هم داریم. در آیه ۹ انفال فرمود: دشمن تادندان‌مسلح بود و اطرافیان پیغمبر خدا دعا کردند. می‌فرماید یاد کن این وضعیت را که از پروردگار خودتان یاری خواستید و او درخواست شما را اجابت کرد. گروهی هم اگر شما دست به دعا بردارید خدای تعالی اجابت می‌کند و این‌طور نیست که شما را رها کند؛ ولی شما خالصانه بخواهید. آن‌ها هم دشمن تادندان‌مسلح را دیدند و هیچ راهی نداشتند «تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ» خدا هم اجابتشان کرد.

امام سجاد علیه‌السلام بعد از ذکر «ادعونی أَستَجِب لَکُم» در یک بیانی دارد که خدایا خواندنت را عبادت نامیدی و ترک آن را استکبار خواندی و وعده دادی هرکس ترک عبادت کند به خواری وارد دوزخ می‌شود؛ یعنی همه ما اهل دعا هستیم و البته دعا را با اخلاص می‌خوانیم.

در شب‌های ماه مبارک رمضان مشغول دعا هستید ان‌شاءالله. مسئله خواستن و اجابت دعا و سمیع بودن خدا در دعاهای این ماه مطرح است.

در دعای افتتاح دارد: «اللّهُمَّ أَذِنْتَ لِى فِى دُعائِکَ وَمَسْأَلَتِکَ، فَاسْمَعْ یَا سَمِیعُ مِدْحَتِى، وَأَجِبْ یَا رَحِیمُ دَعْوَتِی» اینجا هم سمیع بودن هم مجیب بودن را بیان می‌کند. در دعای سحر دارد: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِما تُجیبُنی بِهِ حینَ اَسْئَلُکَ فَاَجِبْنی یا اَللّهُ» و در دعای ابوحمزه هست که: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَدْعُوهُ فَیُجِیبُنِی وَ إِنْ کُنْتُ بَطِیئا حِینَ یَدْعُونِی».