شرح موعظه پیامبر (ص) به ابن مسعود (جلسه هشتم)

• حدیث بندگی
• موضوع: شرح موعظه پیامبر (ص) به ابن مسعود
• ۱۳۹۷/۸/۳۰ – جلسه هشتم

«فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ لِذَلِکَ مِنْ عَلَامَهٍ فَقَالَ نَعَمْ التَّجَافِی عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الْإِنَابَهُ إِلَى دَارِ الْخُلُودِ وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِهِ فَمَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا قَصُرَ أَمَلُهُ فِیهَا وَ تَرَکَهَا لِأَهْلِهَا»

از رسول خدا پرسیدند چنین کسی علامتی هم دارد؟ حضرت فرمود: بله «التَّجَافِی عَنْ دَارِ الْغُرُورِ» تجافی در نماز وقتی است که به رکعت اول نمی‌رسید. امام در رکعت دوم است، شما رکعت اول هستید و نیم‌خیز می‌نشینید. گاهی است که انسان کاملاً و درجایی طولانی و مستقر نشسته است؛ یعنی فعلاً طولانی هستیم؛ اما بعضی‌ها تجافی دارند؛ یعنی آماده‌اند برای کار بعدی.

می‌فرماید در دنیا ننشین. کسی که برای اسلام شرح صدر پیدا کرد از دنیا تجافی دارد. برنامه زندگی‌اش در دنیا مثل کسی که می‌خواهد طولانی در دنیا زندگی کند نیست. مثل کسی است که آماده حرکت است. کسی که مسافر است باکسی که مستقر است تفاوت دارد. به تعبیر روایت دارد که کسی روی پل خانه نمی‌سازد. پل محل عبور است. اگر دنیا پل آخرت است کسی برنامه‌ای برای استقرار نمی‌چیند. به مسافرت که می‌روید و می‌خواهید سه روز در آنجا بمانید، کسی برای سه روز ماندن که خانه نمی‌خرد.

دنیا محل فریب است. دنیا را به دارالغرور توصیف می‌کنند. همان‌طور که حیات دنیا را متاع الغرور می‌دانند. زندگی دنیا هم غرور است. انسان فکر می‌کند که داراست. همه‌چیز با یک سرماخوردگی از بین می‌رود. یک وبا بگیرد آبرویش می‌رود. انسان چیزی ندارد ولی قلدری‌اش زیاد است.

متاع و حیات دنیا هم گول زننده است. توصیف قرآن است که «وَمَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ» سوره آل‌عمران آیه ۱۸۵٫ زرق‌وبرق دنیا چیزی جز فریب نیست. بعضی‌ها را عناوین بیچاره می‌کند. اگر عنوانش را درست نگویند خوابش نمی‌برد. دوست داشتن دنیا ریشه همه مفاسد و گناهان است. کسانی که وابسته و دوست دنیا می‌شوند «رأس کلّ خطیئه حبُّ الدنیا» چون حب دنیا که به دلش افتاد نجومی گرفتن برایش عادی می‌شود. تجاوز به حقوق دیگران عادی می‌شود. رعایت نکردن حق دیگران و زیاده‌خواهی عادی می‌شود.

غرور وصف ثبوتی است برای دنیا. دنیایی که مذمت و نکوهش شده است. نه دنیا به معنای نعم الهی. نعمت‌های خدای تعالی خوب است و باید شکرگزاری کرد. دنیا به معنای مذمت شده‌اش؛ یعنی وابستگی‌ها. دنیا خیلی درست عمل می‌کند. توصیف امیرالمؤمنین را درباره دنیا ببینید. نهج‌البلاغه پر از توصیف دنیاست. هم دنیای مذموم هم دنیای ممدوح.

دنیای مذموم را موبی می‌داند، یعنی وبا خیز، یعنی می‌گوید گیاه آلوده‌ای است که شما اگر به آن دست بزنید مبتلابه وبا می‌شوید که آبروی شمارا می‌برد. قرآن دنیا را زهره می‌داند «زَهْرَهَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا» زهره یعنی شکوفه؛ یعنی دنیا همیشه برای افراد بهار است. هیچ‌وقت تابستان نمی‌شود. کسی در دنیا به میوه کارش نمی‌رسد. میوه‌اش را باید در آخرت بچیند. اینجا مزرعه است. همه در این دنیا تلاش می‌کنند که به میوه برسند اما به بزنگاهش که رسید می‌گویند بلند بگو لا اله الا الله.

دنیا هم باغ و بوستان و زرق‌وبرق را نشان می‌دهد که چشم پرکن است. هم گرفتاری‌هایش را نشان می‌دهد، هم سختی‌هایش را نشان می‌دهد، هم مرگ‌ومیر را نشان می‌دهد، هم بیماری‌ها را نشان می‌دهد، ولی چون انسان فریب می‌خورد و دنیا دار الغرور است باغ و بوستان آن را می‌بیند اما گرفتاری‌هایش را نمی‌بیند. مریضی‌ها را نمی‌بیند. دنیا عادلانه رفتار می‌کند. همه‌چیز را نشان می‌دهد؛ اما از آن‌طرف هم‌ خانه فریب است و ما گول می‌خوریم.

رسول خدا فرمودند علامت نوری که در دل انسان بیفتد و انسان نورانی شود این است که هرلحظه آماده است که از این دنیا برود. به دنیا نچسبیده است. «اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ» نیست. چسبیده به زمین نیست. سنگین نیست. سبک‌بار است. سبک‌بال است.

همان بیان امیرالمؤمنین و رسول خداست که فرمودند «تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا» خودتان را سبک کنید می‌رسید. «نَجَی المُخَفَّفون» کسانی که سبک‌بار هستند نجات پیدا می‌کنند. مداین آتش گرفت و سلمان در آنجا مسئولیت داشت. وسایلش کم بود و زود از آتش آمد بیرون و گفت «هکَذا نَجَی المُخَفَّفون» کسانی که سبک‌بار هستند این‌گونه نجات پیدا می‌کنند.

«وَ الْإِنَابَهُ إِلَى دَارِ الْخُلُودِ» روی آوردن به جهان ابدی. حواست به آن‌طرف خاک باشد «وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِهِ» خودت را برای مردن آماده کن قبل از اینکه به تو برسد. هرروز محاسبه داشته باش. «فَمَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا قَصُرَ أَمَلُهُ فِیهَا وَ تَرَکَهَا لِأَهْلِهَا» کسی که نسبت به دنیا بی‌میل است آرزوهایش کم است و کوتاه است. منظور این نیست که از دنیا استفاده نمی‌کند. از مواهب الهی لذت هم می‌برد فقط وابسته نیست. آرزوهایی که دست‌نیافتنی است ندارد و دنیا را برای اهلش رها می‌کند.

«یَا ابْنَ‏ مَسْعُودٍ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى‏ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا یَعْنِی أَیُّکُمْ أَزْهَدُ فِی الدُّنْیَا إِنَّهَا دَارُ الْغُرُورِ وَ دَارُ مَنْ لَا دَارَ لَهُ وَ لَهَا یَجْمَعُ مَنْ لَا عَقْلَ لَهُ إِنَّ أَحْمَقَ النَّاسِ مَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏ اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَهٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ قَالَ تَعَالَى‏ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا یَعْنِی الزُّهْدَ فِی الدُّنْیَا»

خدای تعالی در قرآن کریم در سوره مبارکه ملک آیه دوم یا سوره هود آیه هفتم در قسمتی از آن می‌فرماید «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» خدای تعالی مرگ و زندگی را خلق کرد تا شمارا آزمایش کند. ببیند که وضعیت شما چگونه است. آزمون جامعه بشری یکی از اهداف خلقت است. خدای تعالی دائماً امتحان می‌گیرد. به‌وسیله امتحان الهی است که انسان به مقام عبودیت و بندگی خدا نائل می‌شود. بی بهانه که پاداش نمی‌دهند. بی بهانه که مزد نمی‌دهند.

در این دنیا مثلاً باید جنگیده باشی و مدیریت بحران کرده باشی تا درجه بالا رود و مقام بالاتری به تو بدهند. عبودیت و بندگی خدا هم بدون امتحان نیست. انسان باید آزمایش پس داده باشد. «أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» به این معنا نیست که کدامتان بیشتر سر به سجده می‌گذارید. بحث کمیت نیست. «أَحْسَنُ عَمَلًا» یعنی کیفیت کار کدامتان بیشتر است. نه این‌که تعداد کار کدام تان بیشتر است.

با آزمایش الهی نیکوکاران از بدکاران شناسایی می‌شوند. در روایت دارد که «اَصوَبکم عَمَلاً» بحث کیفیت کار است که اعمال کدامیک از شما پسندیده‌تر است. عمل پسندیده عمل زیاد نیست. عملی است که به‌موقع و دقیق و درجایش انجام‌شده باشد.

مثلاً نماز پسندیده نمازی است که اول وقت و با وضو و با حضور قلب و توجه خوانده شود. کسی هم که آخر وقت نماز می‌خواند او هم نماز خوانده است. خدای تعالی از هر دو رفع تکلیف کرده است. ولی کدامشان پسندیده‌تر است؟ کسی که اول وقت خوانده. با توجه خوانده. نماز ستون دین است. دین برپا نمی‌ماند مگر با نماز؛ و نماز برپا نمی‌ماند مگر با امربه‌معروف و نهی از منکر.

در بعضی از روایات از رسول خدا –صلی الله علیه و آله- هست که فرمودند «أَحْسَنُ عَمَلًا» یعنی چه؟ حضرت فرمودند ابن مسعود «یَعْنِی أَیُّکُمْ أَزْهَدُ فِی الدُّنْیَا» یعنی کدام تان نسبت به دنیا بی‌رغبت هستید. بی‌میلی را اَصوَب اعمال حساب کرده است.

در روایتی دیگر رسول خدا بیشتر توضیح داده است «یَعنی اَتَمَّکُم عقلاً اَشَدَّکُم لِله خوفاً» یعنی عقل کدامتان کامل‌تر است و کدام‌یک از شما ترس از خدا در جانتان بیشتر افتاده است؛ یعنی اینجا را خدا نمی‌پسندد نمی‌روم. این صحنه را خدا نمی‌پسندد نگاه نمی‌کنم. این صدا را خدا نمی‌پسندد گوش نمی‌دهم.

«و أحسنکم فیما أمر اللّه به و نهى عنه نظراً و ان کانوا اقلّکم تطوّعاً» در اوامر و نواهی خدا کدام‌یک از شما بهتر عمل می‌کنید. حتی اگر اعمال مستحبی‌اش کم باشد. «إِنَّهَا دَارُ الْغُرُورِ وَ دَارُ مَنْ لَا دَارَ لَهُ» سیستم دنیا جوری است که فریب دهد. تو چرا فریب میخوری؟ دنیا برای بی‌خانمان‌ها است. شما خانه ‌دارید چرا خانه‌تان را فراموش کردید؟

می‌گوید به شما وقت دادیم که به دنیا بروید و برای خانه‌تان تجارت کنید. آیات قرآن را نگاه کنید همه‌اش در دنیا درباره خریدوفروش است؛ یعنی دنیا بازار است. خانه شما دارالقرار و بهشت است. در بازار حواس که به مغازه‌ها پرت می‌شود کسی هم جیب ما را بزند جنسی نمی‌خرد و آخر روز زمان خانه رفتن هم که می‌شود چیزی ندارند. هم پول از دست داد. هم وقت از دست داد. هم جنسی نخرید. چون در قیامت نه لباس داریم، نه نور داریم، همه سفره‌ای را که در آن دنیا باید برسر آن بنشینیم باید در مدت ۷۰/۸۰ سال دنیا تهیه کنیم.

«وَ لَهَا یَجْمَعُ مَنْ لَا عَقْلَ لَهُ» کسی دنیا را جمع می‌کند که عقل ندارد. «إِنَّ أَحْمَقَ النَّاسِ مَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا» احمق‌ترین انسان‌ها کسی است که به دنبال دنیا باشد که اهل‌بیت گفته‌اند با احمق رفیق نشوید. معمولاً اشخاص به دنبال اهل دنیا می‌روند که با آن‌ها دوست شوند. از اهل دنیا یکی ثروت دارد. یکی جاه و مقام دارد. به هر طریقی خودش را به یکی از این‌ها بچسباند که فکر می‌کند با او دنیایش آباد می‌شود.

حضرت توضیح می‌دهد و پنج مرحله برای دنیا نام می‌برد. در تحف العقول روایتی از امام صادق -علیه‌السلام- هست که به عبدالله بن جندب می‌گوید «لَقَدْ نَصَبَ إِبْلِیسُ حَبَائِلَهُ فِی دَارِ الْغُرُورِ فَمَا یَقْصِدُ فِیهَا إِلَّا أَوْلِیَاءَنَا وَ لَقَدْ جَلَّتِ الْآخِرَهُ فِی أَعْیُنِهِمْ حَتَّى مَا یُرِیدُونَ بِهَا بَدَلًا» شیطان طناب‌هایش را در دنیا نصب‌کرده است و هدفش از این دام کسی جز دوستان ما نیست. (کسانی که به دستور شیطان عمل می‌کنند و می‌روند و می‌آیند و می‌خورند و امضا می‌کنند که شیطان برای آن‌ها دام پهن نمی‌کند دام را برای کسی که در قفس است که پهن نمی‌کنند. کسانی را که مواظب هستند گناه نکنند قصد می‌کند) اما آن‌چنان آخرت در نظر دوستان ما بزرگ و پراهمیت است که هرگز چیز دیگری را به‌جای آخرت نمی‌پذیرند.