بسم الله الرحمن الرحیم
سلسله جلسات درس اخلاق
با موضوع وصایای رسول خدا صلوات الله علیه وآله به ابوذر
جلسه چهل و ششم – ۱۰/۰۱/۱۴۰۴
تظاهر به خداپرستی نکن
«یَا أَبَا ذَرٍّ اِتَّقِ اَللَّهَ وَ لاَ تُرِ اَلنَّاسَ أَنَّکَ تَخْشَى اَللَّهَ فَیُکْرِمُوکَ وَ قَلْبُکَ فَاجِرٌ» ای ابوذر از خدا بترس و اهل ریا نباش برای اینکه مردم تو را گرامی بدارند تظاهر به خداپرستی نکن. برای اینکه به چشم مردم بیایی خودت را خدا ترس نشان نده در حالی که دلت فاسد است.
شخص تمام وجودش را گناه گرفته و در فکر گناه هم هست ولی در دید مردم خودش را متدین نشان میدهد. توصیه رسول خدا اینجا به ابوذر این است که اهل ریا نباش. ریا یعنی انسان کاری را بکند که به رویت دیگری بیاید. سُمعه هم یعنی کاری انسان بکند که به گوش بیاید. کاری می‌کند که بروند به همدیگر بگویند که فلانی آدم خوبی است کارش به گوش دیگران برسد.
توضیح ریا در یک کلمه یعنی ظاهرت را از باطنت بهتر نشان بدهی. ظاهر معطر باشد و باطن عفن.
امیرالمومنین علیه السلام فرمودند چه زشت است که آدمی باطنی بیمار (روحی) و ظاهری زیبا داشته باشد. فرمود خداوندا به تو پناه می‌برم از اینکه ظاهرم در نگاه مردم نیکو باشد و باطنم که بر تو آشکار است زشت باشد. و خود را ریاکارانه نزد مردم بیارایم به چیزی که تو بهتر از من بدان دانایی؛ پس ظاهر نیکویم را برای مردم آشکار دارم و بدی کردارم را نزد تو آورم و بدین سان به بندگان تو نزدیک شوم و از خشنودی تو به دور مانم.
یک وقت هست کسی نمی‌خواهد ظاهرسازی کند ولی مردم راجع به او اینگونه فکر می‌کنند این فرق دارد با کسی که خودش را اینگونه جلوه دهد تا مردم راجع به او اینگونه فکر بکنند.
بحث ریا انقدر دقیق است که در روایات هست مثل راه رفتن مورچه سیاه روی سنگ سیاه در شب سیاه است. آیا شما چیزی می‌بینید؟ ریا همین قدر دقیق است و انسان خودش هم متوجه نمی‌شود که مبتلا به ریا است.
ریا از اعمال قصدیه است
قاعده ریا را بدانید که از اعمال قصدیه است یعنی شخص باید حتماً قصد ریا کند تا کارش ریا باشد و الا نیست. مثلاً اینجا همه هستیم شما هم دارید من را می‌بینید یک فقیری آنجاست و چون شماها دارید من را می‌بینید دست در جیب می‌کنم و به آن فقیر کمک می‌کنم. قصد می‌کنم که شما صدقه دادن من را ببینید. اما یک وقت هست که من به فقیری که آمده صدقه می‌دهم اما بدون توجه به اینکه کسی ببیند یا نبیند و شما هم اتفاقاً دیدید و رفتید تعریف کردید. چون قصد من این نبود که به چشم شما بیایم این ریا نیست؛ ولو بعدش هم من خوشم بیاید که مردم فهمیدند و تعریف کردند.
در ریا قصد عمل مد نظر است که من تصمیم بگیرم این کار را برای چشم دیگران انجام دهم. و معمولاً هم در عبادت این آثار را دارد. مثل روز نماز دعا و کارهای عبادی و خیر که بگویند این اهل ایمان است. البته در کارهای دیگر هم ریا هست ولی ریا در آن کارها آن کارها را باطل نمی‌کند ولی عبادت را باطل می‌کند.
مثلاً در ماه ذیقعده روزه گرفته‌اید و به دیگران می‌فهمانید که روزه هستید این روزه باطل است. ریا اینگونه کار را خراب می‌کند نه اینکه ثواب را کم کند.
اقسام ریا در عبادت
ریای در عبادت سه جور است یکی قبل از عمل است که شما قبل از انجام عمل نیت می‌کنید که این کار را برای دیدن دیگران انجام بدهید که این عمل باطل است.
دوم عمل بدون قصد ریا شروع می‌شود اما در حین عمل کیفیت آن کار را جوری ادامه می‌دهید که به چشم دیگران بیاید. در اینجا هم عمل باطل است.
و سوم عمل انجام شده و چند روز گذشته و برای دیگران تعریف کردی اینجا ریای بعد از عمل است که مبطل عمل نیست.
امام باقر علیه السلام فرمودند: هر کس کفه ظاهر عملش سنگین‌تر از کفه باطن عملش باشد ترازوی عمل او سبک است.
در آیه ۴۷ انفال فرمود: «وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ» همانند آن کسانی نباشید که مغرورانه و ریاکارانه از دیار خودشان بیرون آمدند و دیگران را از راه خدا بازداشتند خدا به هر کاری که می‌کنید احاطه دارد.
ریا شرک خفی است
در روایات از ریا به عنوان شرک خفی نام برده شده است. مشرک یعنی کسی که برای خدا شریک قائل است. بت پرست‌ها نمی‌گویند که بت ما را خلق کرده در خالقیت موحد هستند می‌گویند خدا ما را خلق کرده و بعد کارها را سپرده به دست این بت. این بت واسط است.
ریا شرک خفی است انسان خودش نمی‌فهمد که برای خدا شریک قائل شده است. وقتی من عملی را انجام می‌دهم که دیگری بفهمد خب قصدم از اینکه دیگری بفهمد چیست؟ برای اینکه پیش دیگران عزیز شویم! ما باید برای خدا عزیز شویم. پس اینجا در کنار خدا کسی دیگر را قرار دادیم که هم برای خدا عزیز شویم هم او.
در کتاب شریف عده الداعی دارد که رسول خدا فرمودند: بیشترین نگرانی من برای شما از شرک کوچک است. عرض کردند یا رسول خدا شرک کوچک چیست؟ فرمود ریا.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بدانید اندکی ریا هم شرک است و اعمال ریاکار قبول نیست.
رسول خدا فرمودند: همانا خداوند عملی را که به وزن ذره‌ای ریا در آن باشد نمی‌پذیرد.
ریا و ظاهرسازی و اینکه انسان سعی کند خودش را بهتر از آنچه هست نشان بدهد کاری ناپسند و نکوهیده است. این شخص اهل گناه و معصیت است اما خودش را اهل تقوا ایمان و ترس از خدا نشان میدهد به امید اینکه در دل مردم جایگاهی به عنوان یک اهل ایمان پیدا کند.
رسول خدا در ضمن این آیه شریفه -که شما معمولاً می‌خوانید در شب‌ها وقت خواب- «فَمَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَدًا» فرمود: کسی که برای خودنمایی و ریا نماز بخواند و روزه بگیرد شرک ورزیده است و این نماز و روز مورد قبول نیست.
پیغمبر خدا به ابوذر گفت بترس از خدا که عملت را ریایی انجام دهی.
در هر عملی خدا را قصد کن؛ حتی در خوردن و خوابیدن
بعد فرمود: «یَا أَبَا ذَرٍّ لِیَکُنْ لَکَ فِی کُلِّ شَیْءٍ نِیَّهٌ صَالِحَهٌ حَتَّى فِی اَلنَّوْمِ وَ اَلْأَکْلِ» اینجا رسول خدا یک توصیه تربیتی کردند که ای ابوذر برای انجام هر عملی حتی خوابیدن و خوردن نیت کن و قصد قربت کن.
از صبح که از خواب بلند می‌شوید هر کاری را که می‌خواهید بکنید از خوردن و انجام اعمال روزانه و دیدار دوستان و همه را نیت کنید که برای خدا انجام می‌دهید.
ارزش هر کاری به نیت است
این توصیه برای انسان بسیار سازندگی دارد چون ارزش هر کاری که انسان می‌کند به نیت است. پیکر وجودی هر عمل را نیت تشکیل میدهد. آنچه که عمل را درست می‌کند نیت است شما اگر همه اعمال غسل را انجام بدهید اما نیت غسل نداشته باشید غسلی انجام نداده‌اید.
در ارزش گذاری اعمال نیت مهم است گاهی دو نفر یک عمل را انجام می‌دهند اما با دو نیت مثلاً یک فقیری سر راه ما قرار گرفته و هر دو به آن فقیر کمک می‌کنیم یکی می‌گوید از نظر انسانی خوب است که انسان به هم نوع خودش کمک کند به خاطر انسان دوستی و هم نوع دوستی این کار را انجام دادم. اما دیگری می‌گوید علاوه بر انسان دوستی چون خدا گفته قصد قربت کردم که به خدای تعالی نزدیک شوم با این کار. عمل یکی است هر دو به یک فقیر کمک کردند اما تفاوت نیت‌هایشان مهم است.
قصد قربت در امور روزمره از زیرکی مومن است
پس همه کارهای روزمره را وصل کنیم به خدا به جهت بندگی و اطاعت خدا این از زیرکی مومن حکایت می‌کند که نمی‌گذارد لحظه‌ای از عمرش در مسیری غیر از رضای خدا مصرف شود. حتی در اوج لذات حیوانی هم شما به فکر خدا باشید و به دستور خدا عمل کنید برای خود ثواب درست کرده‌اید. دارد غریزه‌اش را اطفاء می‌کند ولی دارد بندگی خدا را می‌کند در این صورت خیلی ارزشمند است و ثواب دارد. این کار عمل پسندیده‌ای می‌شود ولو ظاهرش عمل دیگری است.
خدای تعالی به ما یاد داده که ما در همه حالت‌ها دعا کنیم؛ حتی برای قضای حاجت هم که می‌رویم آنجا هم دعا دارد؛ یعنی انسان در همه حال باید ارتباط با خدا را حفظ کند. انسان می‌تواند امور مباح را بین دنیا و آخرت جمع کند. انجام واجب و ترک حرام که جای خود ولی مثلاً شما می‌خواهید یک لیوان آب بخورید و تشنگیتان را برطرف کنید ولی همین کار را به آخرت گره بزنید. دارید اطفاء شهوت می‌کنید همین کار را به آخرت گره بزنید.
قصد قربت دارای مراتب است
البته قصد قربت و نیت الهی دارای مراتب است مثلاً یک وقت کسی هست که می‌خواهد از حرام دور بماند و کاری انجام میدهد و یک وقت هم هست کار را انجام میدهد و می‌خواهد به خدا نزدیک شود این مرتبه بالاتری است چون نیت‌ها با هم فرق می‌کند.
خدا در دلت بزرگ باشد
در فراز بعدی بحث جدیدی شروع می‌شود که رسول خدا می‌فرماید ای ابوذر خدا را در دل خودت بزرگ کن. «یَا أَبَا ذَرٍّ لِتَعْظُمْ جَلاَلُ اَللَّهِ فِی صَدْرِکَ فَلاَ تَذْکُرْهُ کَمَا یَذْکُرُهُ اَلْجَاهِلُ عِنْدَ اَلْکَلْبِ اَللَّهُمَّ أَخْزِهِ وَ عِنْدَ اَلْخِنْزِیرِ اَللَّهُمَّ أَخْزِهِ» انشاءالله در جلسه آینده این فراز را توضیح خواهیم داد.
