بسم الله الرحمن الرحیم
شرح دعای ۴۹ صحیفه سجادیه
جلسه هجدهم – ۱۴۰۲/۰۲/۲۰
غرق در نعمت
«کُلُّ ذَلِکَ إِنْعَاماً وَ تَطَوُّلًا مِنْکَ، وَ فِی جَمِیعِهِ انْهِمَاکاً مِنِّی عَلَى مَعَاصِیکَ، لَمْ تَمْنَعْکَ إِسَاءَتِی عَنْ إِتْمَامِ إِحْسَانِکَ، وَ لَا حَجَرَنِی ذَلِکَ عَنِ ارْتِکَابِ مَسَاخِطِکَ، لَا تُسْأَلُ عَمَّا تَفْعَلُ»
در این فراز عرض می‌کند که همه این‌ها از روی نعمت‌ده‌ی و احسان تو بود و من در عین غرق بودن در تمام این مواهب که من هرچه به تو حسن ظن داشتم تو همه را انجام دادی و هر چه زمین خوردم تو مرا بلند کردی ولی من در همان حال، غرق در معاصی بودم و تو نسبت به نافرمانی‌های من هیچ اقدامی نکردی؛ و من زشتی کردم اما تو احسانت را ناتمام نگذاشتی. من بدی می‌کردم تو خوبی‌ات را تکمیل می‌کردی؛ و این احسان تو من را از ارتکاب کارهایی که باعث خشم و سخط تو می‌شد دور نکرد؛ و تو مورد بازخواست قرار نمی‌گیری ازآنچه انجام می‌دهی.
فضای کلی این بخش دارد به ما چه می‌گوید؟ دارد ما را متوجه احسان خدای تعالی نسبت به بندگان می‌کند. خداوند نعم خودش را در اختیار انسان قرار داد. همه نعمت‌ها هرچه به ما می‌رسد از طرف خداست. هرچه در عالم به شما می‌رسد نعمت است و نعمت از جانب خدای تعالی است. آیه ۵۳ سوره مبارکه نحل «وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَهٍ فَمِنَ اللَّهِ».
حتی اگر شما به دیگری احسان می‌کنید یا کسی به شما احسان می‌کند همه این‌ها مظهر احسان خداست؛ یعنی کسی که اهل احسان است دارد خدا را جلوه می‌دهد. نمونه‌ای از احسان خداست نسبت به دیگران.
نمی‌توانی نعمت‌ها را بشماری
آیه ۳۴ سوره ابراهیم فرمود: «وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ» و از هر چیزی که از او خواستید، به شما داد؛ و اگر نعمت‌های خدا را بشمارید، هرگز آن‌ها را شماره نتوانید کرد! انسان، ستمگر و ناسپاس است! همین نعمت‌هایی که خدا به شما داده را بشمارید نمی‌توانید.
امیرالمؤمنین سلام‌الله‌علیه در عبارتی دارند «وَ لَا یُحْصِی نَعْمَاءَهُ الْعَادُّونَ» نمی‌توانند شماره کنندگان نعمت‌های خدای تعالی را شمارش کنند. قابل‌شمارش نیست.
فرمود اگر تمام آب دریاها بشود مرکب و تمام درخت‌ها بشود قلم و برگ درختان بشود ورق و جن و انس و ملک بشوند نویسنده که نعمت‌های خدا را شمارش کنند این‌ها تمام می‌شود اما نعمت‌ها باقی است.
یک سری از نعمت‌ها دائم در اختیار ماست؛ می‌بینیم اما توجه نداریم. وقتی گرفته می‌شود متوجه می‌شویم. اگر مثلاً ۲، ۳ ثانیه حافظه از شما گرفته شود راهی را که بیست سال داری می‌روی و می‌آیی نمی‌شناسی و گم می‌کنی. کسانی که آلزایمر می‌گیرند را ندیدید؟! یک ویروس سرماخوردگی بیاید آب از همه‌جا راه می‌افتد. وبا می‌گیرد باید برایش لگن بگذارند. فهم یکی از نعمت‌هاست چیزهایی که در بدن ماست فراوان است.
تا نعمت را از دست ندهیم قدرش را نمی‌دانیم
امیرالمؤمنین در سفارشش به کمیل فرمود: ای کمیل تو هیچ‌گاه از نعمت و عافیت خداوند عزوجل بی‌بهره نیستی. پس در هیچ حال از ستایش و تمجید و تسبیح و تقدیس و شکر خدا دست برندار.
در طول شبانه‌روز چقدر به یاد خدا هستید؟ غیر از نماز. در نماز که البته کلاً ما خدا را یادمان می‌رود. متأسفانه ما تا نعمت را از دست ندهیم قدرش را نمی‌دانیم. از دست که می‌دهیم می‌فهمیم نعمت بود. فرصت‌ها و زمان‌هایی که در اختیار داریم، عمری که دارد لحظه‌به‌لحظه از دست می‌رود؛ مثلاً اگر بگوییم برای یک ساعت یک سکه بهار آزادی قیمت هست بعضی‌ها در همین یک ساعت یک عالمه درآمد کسب می‌کنند. یا یک‌ساعتی که در مثلاً پای گوشی سکه سوزاندید؛ ببینید هرروز چند سکه به باد می‌دهید.
بعضی از علمای اخلاق این‌طور تعبیر می‌کنند که فرض کنید روز قیامت شده برای هرروز هرکدام از ما ۲۴ جعبه گذاشتند. کسی که ۷۰ سال یا ۸۰ سال عمر کرده ۸۰ سال روزانه از این جعبه‌ها برای او گذاشتند. جعبه اول خالی، جعبه دوم خالی، جعبه سوم و جعبه چهارم خروپف. همین‌طور ۲۴ ساعت چقدر پوچ داریم.
همین درس اخلاق نعمت است. ۱۰ سال هم هست دارد انجام می‌شود. چقدر این شهر بی‌انصافی و کم‌لطفی کردند نسبت به خود این درس. بگویند گوینده روسیاه عالم! بیا مطلب یاد بگیر برو. بعد هم می‌گویند این شهر خیلی عجیب است یک درس اخلاق ندارد! عرض کردم که من این‌ها را برای خودم میگویم بلند میگویم شما هم بشنوید.
تا نعمت از دست نرود قدرش را نمی‌دانیم. امام حسن علیه‌السلام فرمودند: نعمت‌ها تا هستند ناشناخته‌اند همین‌که رفتند قدرشان شناخته می‌شود. سلامتی، جوانی، فکر و فهم و اندیشه، ثروت و مال جایگاه و مقام؛ بعضی‌ها با مقامشان گرفتاری‌ها حل می‌کنند.
تعابیر خاص روایات درباره نعمت‌ها
تعبیر روایت‌ها هم خاص است درباره نعمت‌ها مثلاً امیرالمؤمنین فرمود مواظب باشید که نعمت رم نکند، فرار نکند، زیرا هر گریخته‌ای بازنمی‌گردد. امروز فرصت داشتی کار خیر کنی اگر انجام ندادی رفته و دیگر هرچه بگردی پیدایش نمی‌کنی. تعبیر رم کردن را آورده.
یا امام هادی علیه‌السلام فرمودند برای نعمت‌ها همسایه خوبی باشید. تعبیر به همسایه می‌کند. ما نسبت به همسایه‌ها حالات مختلفی داریم. فرمود: برای نعمت‌ها همسایه خوبی باشید؛ با سپاسگزاری و قدردانی از آن‌ها بر نعمت خویش بیفزایید.
ما دچار غفلت از نعمت‌ها هستیم. هی دائم باید به خودمان یادآوری کنیم. امیرالمؤمنین علیه افضل صلوات مصلین فرمود: کسی که در نعمت باشد قدر گرفتاری را نمی‌داند؛ یعنی چه؟ مگر گرفتاری قدر دارد؟
نعمت حیات یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نعمت‌های خداوند متعال به انسان است
یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نعمت‌های خداوند متعال به انسان نعمت حیات انسانی است. در وقت مردن دیدید که دست و پایی میزند تا زنده بماند! ما تا زنده هستیم نعمت زنده‌بودن را درک نمی‌کنیم. وقتی می‌خواهند جان ما را بگیرند میگوییم می‌توانم یک ساعت دیگر زنده بمانم؟ لااقل حلالیت بطلبم؛ قرض‌هایم را بدهم.
بعد از نعمت حیات مهم‌ترین نعمتی که خدا به انسان داده نعمت هدایت است
بعد از نعمت حیات مهم‌ترین نعمتی که خدا به انسان داده نعمت هدایت است. از طرف فرستادگان خدای تعالی اگر این هدایت نبود بشر به سعادت راه پیدا نمی‌کرد. اگر انبیا الهی نبودند انسان راه خودش را نمی‌توانست پیدا کند. مکتب‌های انسانی را ببینید. مگر این‌ها انسان را به مقصد می‌رساند؟
این هدایت اولاً به دست انبیا و بعد اوصیا و بعد علمای ربانی است. عالمی که منسوب به رب باشد؛ نه هرکسی که منسوب به علم است؛ یعنی رب او را پرورش داده باشد. نگاه که به او می‌کنید به یاد خدا می‌افتید. حرف که میزند بر علم و منطق شما افزوده کند. آیت‌الله بهجت رضوان خدا بر او، به او نگاه می‌کردی به یاد خدا می‌افتادی. شخصیت نورانی بود. مرحوم آقای بهاءالدینی، بزرگان از علما، نگاهشان می‌کردی به یاد خدا می‌افتادی. حرف که می‌زنند به آدم اضافه می‌شود. اجازه نمی‌دهند در محضرشان گناه صورت بگیرد.
مسیر انبیای الهی و اوصیای دین و علمای ربانی که واسطه هدایت هستند اگر این‌ها قطع شود، مسیر هدایت قطع می‌شود. انسان نمی‌داند در دنیا چه‌کار کند. نمی‌داند چه‌کار کند که آخرتش درست شود. این‌ها نعمت است؛ اما این نعمت‌ها را توجه نداریم.
نعمت محبت به اهل‌بیت علیهم‌السلام
یکی دیگر از نعمت‌ها نعمت محبت اهل‌بیت علیهم‌السلام است. باید قدرش را فهمید. هرچه بیشتر فهمیده شود شکرگزاری ما بیشتر می‌شود. ما نعمت اهل‌بیت را هم زیاد درک نمی‌کنیم. حسین حسین میگوییم اما نقش و جایگاه آن‌ها و اینکه چگونه دستگیری می‌کنند و چگونه ما را به مقصد می‌رسانند و چگونه کشتی نجات هستند را نمی‌فهمیم.
اینکه فرمود ما را عارفاً به حق زیارت کنید؛ بهشت بر شما واجب می‌شود، این‌ها یعنی چه؟ چه فرقی دارد با زیارت‌های دیگر؟ زیارت اگر عارفاً به حق باشد انسان نجات پیدا می‌کند. خودشان فرمودند: یعنی اینکه بدانید ما امام هستیم. اگر قبول کردید که امام است این زیارت عارفاً به حق است.
از خود اهل‌بیت پرسیده شده که یعنی چه؟ فرمودند همین‌که بدانید ما امام مفترض الطاعه هستیم. کسی هستیم که باید گوش به حرفش بدهید؛ و چون ما حرف گوش نمی‌دهیم زیاد به دردمان نمی‌خورد.
نعمت وجود امام عصر ارواحنا فدا قابل‌درک همه نیست. در همین زمان مگر ما درک می‌کنیم؟ اگر قابل‌درک بود در خودمان چیزهایی را به وجود می‌آوردیم. اینکه امام علیه‌السلام جهان را از ظلم و ستم پاک می‌کند این را نمی‌فهمیم و درک نمی‌کنیم. خداوند حکیم نعمت امامت و ولایت را به کسانی می‌دهد که لیاقتش را داشته باشند؛ چون بخشی از نعمت‌ها عمومی است مثل خورشید که به درودیوار و کافر و مؤمن می‌تابد مثل باران؛ ولی اکثر نعمت‌ها را باید در خودمان قابلیتش را به وجود بیاوریم تا به ما بدهند.
اگر عشق به حضرت ولی‌عصر ارواحنا فداه در دل ما و شما موج میزند باید خدا را زیاد شکر کنیم؛ چون توفیقش را قطعاً خدا داده است؛ که بفهمیم باید امام داشته باشیم و بفهمیم که باید به امام ارادت داشته باشیم و بفهمیم باید انتظار آن امام را بکشیم و انتظارش عبادت است و این انتظار یعنی چه. شاکر بودن یعنی لیاقت پیدا کردیم که محبت حضرت در دل ما باشد. محبت امیرالمؤمنین در دل ما باشد. هرچه بیشتر فهمیدیم بیشتر می‌شود محبت.
سنت استدراج همراه با فراوانی نعمت‌هاست
یادمان باشد خدا وقتی نعمت را داد تمام است. خدا نعمت را تغییر نمی‌دهد؛ حتی کم هم نمی‌کند؛ اما باید مواظب باشیم ما کاری نکنیم که این نعمت تغییر کند یا کم شود.
فراموش نکنیم گاهی نعمت‌ها بی‌وقفه که به افراد داده می‌شود فکر می‌کنند خیلی آدم‌های خوبی هستند. این‌طور نیست. خدا دارد فرصت می‌دهد. چرا این‌طور بحث می‌شود؟ در روایات دارد برای اینکه ما در خوف‌ورجا باشیم و غره نشویم. نمی‌دانیم که این نعمت‌ها را داریم، آیا آدم خوبه هستیم یا اینکه این‌همه نعمت داریم جزو بدها هستیم؟! از آن‌طرف هم نمی‌دانیم اینکه نعمتمان کم است، جزو آدم خوب‌ها هستیم یا جزو بدها و خدا نخواسته که به ما نعمت بدهد.
آیه ۱۷۸ سوره مبارکه آل‌عمران می‌فرماید «وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ» آن‌ها که کافر شدند، تصور نکنند اگر به آنان مهلت می‌دهیم، به سودشان است! ما به آنان مهلت می‌دهیم فقط برای اینکه بر گناهان خود بیفزایند؛ و برای آن‌ها، عذاب خوارکننده‌ای است!
این آیه آیه استدراج است. گناه می‌کند، خلاف می‌کند، دروغ می‌گوید، غیبت می‌کند، تهمت میزند، بازهم نعمت دارد. با کاری که کرده باید زمین بخورد اما زمین نمی‌خورد. پنج‌تا دروغ گفته فردا یک پول حسابی هم گیرش می‌آید. آبروی کسی را برده و به کسی تهمت‌زده یک‌دفعه می‌بینید یکی از گرفتاری‌هایش هم حل می‌شود. «وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ» آن‌ها که کافر شدند، تصور نکنند اگر به آنان مهلت می‌دهیم، به سودشان است! ما به آنان مهلت می‌دهیم فقط برای اینکه بر گناهان خود بیفزایند؛ و برای آن‌ها، عذاب خوارکننده‌ای است!
عذاب مهین عذابی است که طرف را خوار می‌کند؛ لذا امیرالمؤمنین سلام‌الله‌علیه فرمودند: ای فرزند آدم (من و شما) هرگاه دیدی که گناه می‌کنی و بااین‌حال پروردگار نعمت‌هایش را پیاپی به تو ارزانی می‌دارد از این حال خود بر حذر باش. خدا می‌خواهد با صورت تو را به زمین بزند. می‌خواهد تو را بدبخت کند. پرده‌های ستر را پاره کردی حواست باشد اینجا خدا فرصت می‌دهد که گناهانت را زیاد کنی.
امیرالمؤمنین فرمود: چه‌بسا نعمت دیده‌ای که به‌تدریج به خشم خدا نزدیک می‌شود. چه‌بسا بلازده‌ای که با آن بلا به او خوبی می‌شود؛ چون بلا که دید متوجه می‌شود و برمی‌گردد به دامن خدا و توبه می‌کند.
امام حسین علیه‌السلام فرمود: استدراج (سنت سرپیچی از خدا ولی خدا او را نمی‌گیرد) و مهلت دهی خداوند سبحان به بنده‌اش این است که به او نعمت‌های فراوان می‌دهد و توفیق شکرگزاری را از او می‌گیرد. اگر دیدی نعمت داری و تخت گاز از همه نعمت‌ها استفاده می‌کنی و یک تشکر از خدا نمی‌کنی و یک نماز درست‌وحسابی نمی‌خوانی بدان دچار استدراجی.
۵ ساعت در فضای مجازی می‌چرخد اما ۲۰ دقیقه جلوی خدا نمی‌ایستد. ۱۷ رکعت نماز در طول روز روی‌هم‌رفته ۲۰ دقیقه می‌شود. تسبیحات حضرت زهرا معادل هزار رکعت نماز است؛ بعدش یک لا اله الا الله بگویی خدا همه گناهان را می‌بخشد اما بعضی‌ها چطور می‌خوانند این تسبیحات را.
نعمت‌های خدا را یادآوری کن
ازآنجاکه در دعا کردن خوب است داعی نعمت‌های خدای تعالی را به زبان بیاورد «وَأَمَّا بِنِعمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّث» هرچه خدا به تو نعمت داد یادآوری کن. لذا اینجا امام سجاد علیه‌السلام بعدازاینکه گفت جلوی زمین خوردن‌های من را گرفتی و این‌همه به من اظهار لطف کردی می‌فرماید: «کُلُّ ذَلِکَ إِنْعَاماً وَ تَطَوُّلًا مِنْکَ» این‌ها همه احسان تو بود. من استحقاق نداشتم. چه‌کاری از کارهای ما استحقاق این‌همه نعمت را دارد؟ این‌ها همه احسان و انعام است.
ادامه می‌دهد «وَ لَقَدْ سُئِلْتَ فَأَعْطَیْتَ، وَ لَمْ تُسْأَلْ فَابْتَدَأْتَ» چقدر من از تو خواستم و تو به من دادی. تازه خیلی وقت‌ها هم طلب نکردیم و داده. بعدها ما می‌فهمیم که اگر فلان نعمت نبود چقدر گرفتاری درست می‌شد در حالیکه بدون اینکه آن را خواسته باشیم به ما داده. در دعا دارد که انسان قبل از اینکه به دنیا بیاید سینه‌های مادر پر از شیر می‌شود. مقدمات غذای بعد از ولادت قبل از ولادت فراهم می‌شود. همان شیر اولیه که بعضی‌ها به بچه‌هایشان نمی‌دهند یک پادتن است. عامل بسیار قوی برای نگه‌دارنده بچه‌ها در سالیان عمرشان است. الان بعضی‌ها اصلاً به بچه‌هایشان شیر نمی‌دهند می‌گویند انداممان به هم می‌خورد.
«وَ اسْتُمِیحَ فَضْلُکَ فَمَا أَکْدَیْتَ أَبَیْتَ -یَا مَوْلَایَ- إِلَّا إِحْسَاناً وَ امْتِنَاناً وَ تَطَوُّلًا وَ إِنْعَاماً، وَ أَبَیْتُ إِلَّا تَقَحُّماً لِحُرُمَاتِکَ، وَ تَعَدِّیاً لِحُدُودِکَ، وَ غَفْلَهً عَنْ وَعِیدِکَ» و فضلت طلبیده شد و کم نگذاشتی، تو خودداری کردی ای مولای من مگر از احسان و اکرام و تفضل و انعام و من خودداری کردم مگر از درافتادن در محرمات و تجاوز از حدودت و غفلت از تهدیدت. «فَلَکَ الْحَمْدُ -إِلَهِی- مِنْ مُقْتَدِرٍ لَا یُغْلَبُ، وَ ذِی أَنَاهٍ لَا یَعْجَلُ» پس حمد مخصوص توست ای خدای من؛ مقتدری که مغلوب نمی‌گردی و مهلت دهنده‌ای که شتاب نمی‌کنی.
