بسم الله الرحمن الرحیم
سلسله جلسات کرسی تلاوت قرآن
با موضوع دعا در قرآن
جلسه هشتم – ۱۴۰۲/۰۱/۱۲
حالت خوف‌ورجا باید در انسان توازن داشته باشد
در آداب دعا از منظر قرآن کریم مباحثی و مطالبی عرض شد. رسیدیم به اینجا که ادب دعا کردن چگونه است؛ و به یکی دو آیه اشاره کردیم. آیه موردبحث آیه ۵۶ سوره مبارکه اعراف است که فرمود: «وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ» خدا را وقتی می‌خوانید، وقتی دعا می‌کنید به درگاه خدای تعالی از روی بیم و امید باشد. هم ترس باشد، هم امید باشد که یقیناً رحمت خدای تبارک‌وتعالی به نیکوکاران نزدیک است.
شبیه آیه ۱۶ سوره مبارکه سجده است که «تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ» وقتی شب بلند می‌شوند برای نماز شب، پهلوهایشان را از بسترها جدا می‌کنند و خدا را وقتی می‌خوانند و دعا می‌کنند، با بیم و امید همراه است.
روایتی از امام صادق علیه‌السلام است که مقداری این مطلب را برای ما روشن‌تر می‌کند. امام صادق علیه‌السلام فرمودند: به خداوند چنان امیدوار باش که تو را بر انجام گناهان بی‌پروا نکند. اینکه می‌گوییم خوف‌ورجا داشته باشیم؛ امید به خدا داشته باشیم در اجابت دعاها و ترس داشته باشیم که نکند اجابت نشود، این امیدواری به‌قدری نباشد که انسان غره شود. حضرت فرمود این‌طور امیدوار نباش که تو را نسبت به گناه بی‌پروا کند و آن‌چنان بترس که تو را از رحمت خدا ناامید نکند.
بعضی وقت‌ها انسان آن‌چنان به خوف و ترس می‌افتد که؛ من کارهایی کردم که خدا من را نمی‌آمرزد، خدا رحمتش شامل حال من نمی‌شود، شروع می‌کند از این صحبت‌ها کردن. نه این‌طور نیست. باید متعادل بود.
مناجات‌هایی که در مفاتیح است بخوانید از مناجات‌های خمسه عشر؛ که یکی مناجات خائفین است و یکی مناجات راجین است. کسانی که خوف به دلشان افتاده و کسانی که رجا و امید به دلشان افتاده. این دعاها را بخوانید و به آن‌ها توجه داشته باشید.
به سمت خدای تعالی که می‌روید برای درخواست کردن، از خدا آن‌چنان مأیوس نباشید که خدا دیگر من را نمی‌بخشد و مورد رحمت قرار نمی‌دهد و دعایتان به اجابت نمی‌رسد؛ و آن‌قدر هم امیدوار نباشید که خدا همه خطاهای ما را می‌بخشد. باید برای جبران خطاها کاری کرد. اینکه می‌گویید خدایا غلط کردم به همین اکتفا نکنید. امیدوار باشید که خدا خطا را می‌بخشد اما برای امیدتان باید کارهایی را انجام بدهید.
معنای خوف‌ورجا این است که نه از غضب و عذاب خدا ایمن هستیم نه از رحمتش مأیوس. باید توازن برقرار باشد. اگر خوف و امید غلبه داشته باشد انسان مأیوس می‌شود. اگر ترس بر امید غلبه داشته باشد انسان می‌نشیند در خانه و دیگر کاری انجام نمی‌دهد؛ و از آن‌طرف اگر رجا بر خوف غلبه داشته باشد که بعضی‌ها خیلی امیدشان بالاست، این‌جور افراد را غرور و غفلت می‌گیرد و در فضاهای دیگری میافتند.
رجایی‌ها و کسانی که امیدشان زیاد است را در جامعه زیاد می‌بینید که میگویند خدا ارحم‌الراحمین است و خدا می‌بخشد بعد هر کاری دلش خواست می‌کند. لفظی مثل ارحم‌الراحمین را به کار می‌برد و هر کاری را می‌کند.
هرکدام غلبه کند چه امید و چه خوف، مانع رشد و تکامل انسان و سیر انسان به سمت خدای تعالی است. خوف‌ورجا و آثار فراوانی را برای انسان دارد هم در دنیا و هم در آخرت. چون در دنیا اگر کسی خوفش غلبه کرد از کار و زندگی می‌افتد؛ و اگر به آخرت رجا و امید داشت حرکت و تلاش می‌کند تا برسد به منابع و منافع آخرتی.
خدای متعال درباره کسانی که خوف‌ورجا را باهم دارند این‌گونه بیان فرمود در سوره مبارکه زمر آیه ۹: «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَهَ وَیَرْجُو رَحْمَهَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ» مؤمن باید دائماً این‌طور باشد. آن‌کسی که شب بلند شده و در حال بندگی خداست یا در حال سجده است یا در حال قیام است یا مشغول خواندن نماز و قرآن است و عبادت می‌کند، می‌فرماید این کسی که این‌گونه است با کسی که خوابیده و کاری به این کارها ندارد و توجه نکرده این دو باهم مساوی نیستند.
مؤمن باید دائماً بین خوف‌ورجا باشد. باید زندگی‌اش را بر این اساس تنظیم کند. البته ممکن است که شدت و ضعف داشته باشد؛ یعنی خوف‌ورجا در افراد شدت و ضعف ممکن است داشته باشد ولی باید هر دو باهم در ما باشد. رجا کمک می‌کند که انسان به مسیر کمالی خودش ادامه بدهد. امید خاصیتش این است که خدا نظر لطفی به انسان می‌کند. می‌گوید من مورد لطف خدا قرار می‌گیرم خدا به من نگاه می‌کند.
یاد مرگ و روز سؤال، خوف‌ورجا را در انسان کنترل می‌کند
اگر انسان این را درک کند که روزی او را حاضر می‌کنند و بعد این انسان در آن روزی که حاضر شد مورد سؤال قرار می‌گیرد که ما معمولاً از این مسئله غافل هستیم. غفلت از یاد مرگ و قیامت؛ عمده مشکلاتی که الان در جامعه وجود دارد، چه مشکلات فردی، چه مشکلات خانوادگی، چه مشکلات اجتماعی، ریشه‌اش غفلت از یاد قیامت و مرگ است. ما لااقل روزی ده مرتبه باید یاد مرگ بیفتیم. «مالک یوم الدین» که گفته می‌شود در نماز، این است که لااقل باید هرروز ده مرتبه یاد مرگ بیفتیم. معاد عود به الله است. کسی که از معاد غافل باشد از الله غافل است؛ و هر که از خدا غافل شد از مرگ غافل است. این رابطه دوطرفه است.
خب همه ما مورد سؤال قرار می‌گیریم. در آیات ۲۴ و ۲۵ و ۲۶ سوره صافات می‌فرماید: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ ﴿۲۴﴾و مَا لَکُمْ لَا تَنَاصَرُونَ ﴿۲۵﴾ بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ» میگویند نگهشان دارید که باید از آن‌ها سؤال و جواب شود. چه کسی می‌خواهد شما را الان کمک کند؟ در آن روز وضعیتی پیش می‌آید که آن‌ها تسلیم هستند.
اینجا اگر زبان انسان باز بود و هرچه دلش خواست گفت و هر چه دلت خواست دید و شنید؛ آنجا باید جواب پس بدهد. البته اینکه چه چیزی را سؤال می‌کنند بحث‌های مفصلی در کتب تفسیری شده است که خدای تعالی این‌طور نیست و گستردگی رحمتش و فیض الهی این‌طور نیست که از سیب و گلابی که به ما داده سؤال کند. از نعمت‌هایی که داده سؤال نمی‌کند چون این‌ها را به حیوانات هم می‌دهد. مهم‌ترین سؤال از ولایت است؛ که بگویید رابطه شما با ولایت چگونه بود.
بحث ما بر سر این است که اگر بدانیم قیامت داریم و بدانیم که ما را نگه می‌دارند و مورد سؤال قرار می‌دهند، همین تنظیم‌کننده اعمال ما است. همین یاد قیامت خوف‌ورجا را در ما به وجود می‌آورد. کنترل‌کننده اینکه ما امید داشته باشیم و همین‌طور ترس داشته باشیم و توازن برقرار شود یکی همین یاد مرگ است. یاد آن لحظه که ما را نگه می‌دارند و مورد سؤال قرار می‌دهند. بعد مراحل را رد می‌کنیم عقبه‌های کؤود را رد می‌کنیم. به قول امروزی‌ها گیت بازجویی از این گیت تا گیت بعدی که مواقف است؛ سال‌های طولانی است. هر یک روز آنجا ۵۰ هزار سال است.
یاد خدا در ورود به کارها و خروج از آن‌ها، خوف‌ورجا را در انسان تنظیم می‌کند
اگر به مسئله قیامت توجه داشته باشیم اعمال ما را تنظیم می‌کند. انسان را می‌کشاند به اینکه تعادل بین حالت خوف‌ورجا را در خودش به وجود بیاورد. می‌کشاند به این سمت که هر وقت خواست وارد کاری شود رها نباشد. خواست کاری را انجام بدهد به خدای تعالی عرض می‌کند «رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» کسی که اهل خوف‌ورجا است وارد هر کاری که می‌خواهد بشود از کارهای شخصی و کارهای اجتماعی و مسائل مختلفی که برایش پیش می‌آید، می‌گوید خدایا می‌خواهم وارد این کار شوم «أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ» با راستی و درستی وارد شوم؛ و می‌خواهم خارج شوم «وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» با درستی خارج شوم.
مفهوم «رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» یعنی وارد هر کاری می‌شوید به یاد خدا باشید و در خارج شدن از آن هم به یاد مرگ و قیامت باشید. آن چیزی که توازن برقرار می‌کند بین خوف‌ورجا و تعادل برای ما به وجود می‌آید که هم امید داشته باشیم و هم ترس داشته باشیم این است که توجه به مبدأ و معاد داشته باشیم.
آیات شریفه قرآن دارد به ما یادآوری می‌کند و آموزش می‌دهد که چگونه باشیم. «رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ» یعنی مبدأ «وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» یعنی معاد. در ورود به کار و خروج کار این را یاد داشته باشید که «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ» بدانید که وارد کار می‌شوید شما را نگه می‌دارند و سؤال می‌کنند؛ و دارید از کار خارج می‌شوید بدانید که شما را نگه می‌دارند و سؤال می‌کنند که در این مدت که آنجا بودی چه‌کار کردی؟ درست کار را انجام دادی یا نه؟ یعنی ورود و خروج هر کاری به یاد خدا باشد.
«رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ» برای ما امید می‌آورد و «وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» خوف را در ما زیاد می‌کند من الان دارم از این کار خارج می‌شوم آیا درست انجام دادم؟ آیا می‌توانم پاسخگو باشم؟ کسی که از مبدأ و معاد غافل شد و یادش رفت که خدایی هست، یادش رفت روزی می‌رسد که نگهش می‌دارند و از او درباره اموراتش نگهش می‌دارند و از او درباره اموراتش سؤال می‌کنند، قطعاً در مسیر انحرافی قرار گرفت و او در حال حرکت به سمت هلاکت است. کسی که یادش برود مبدأ را، کسی که یادش برود معاد را، سقوط یک چنین کسی حتمی است؛ ولو در دنیا دارد زندگی می‌کند، می‌خورد، می‌خوابد، در بازار راه می‌رود، معاملات و معادلاتی هم دارد ولی دارد به سمت هلاکت می‌رود.
قسم به عمر پیامبر که مردم غافل‌اند
رسول خدا در مسیر درست الهی حرکت می‌کرد. او تمام عمرش متوجه خدا بود. تمام عمر خودش را متوجه مبدأ و معاد بود. بیانات پیغمبر اکرم را درباره مبدأ و معاد ببینید. سیره او را هم ببینید. اولیا خدا هم همین‌طور. عمر پیغمبر خدا در این مسیر طی شد؛ مبدأ و معاد. لذا در آیه ۷۲ سوره مبارکه حجر فرمود: قسم به عمر تو که این‌ها غافل‌اند «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ» چون زندگی تو در مسیر مبدأ و معاد بود و تمام عمر تو در این محدوده طی شد عمر تو قابل قسم خوردن است. به عمری که تو کردی قسم این‌ها غافل هستند. انسان اگر به مبدأ و معاد توجه نداشته باشد غافل است. مسیر حرکتی او به سمت هلاکت است و سقوط او حتمی است.
خلاصه اینکه یکی از آداب دعا این است که در حال امید و رجا باشیم که به اجابت این حالت نزدیک‌تر است و برای ما کارسازتر هم خواهد بود.
دعا باید آگاهانه باشد
یکی دیگر از مواردی که قسمتی از آن را مطرح می‌کنم و این مورد در قرآن کریم خیلی مورد تأکید قرارگرفته که از آداب دعا است این است که دعای داعی از روی آگاهی باشد. بفهمد چه می‌خواهد. بداند که دست به دعا که بلند کرده دعا یعنی خواستن. مثلاً شما بروید پیش یک کسی کاغذی را به شما داده باشند بگویند از روی این بخوان. شما هم نفهمید چه می‌خوانید. بعد بگویید مطالباتم را مطرح کردم. خب باید بدانی چه مطالبه می‌کنی. دعا یعنی این. باید بفهمیم چه چیزی بخواهیم و چه چیزی نخواهیم. این ادب دعا است.
اینکه من تأکید می‌کنم دوستان معنای دعاهایی که می‌خوانند را لااقل یک‌بار بخوانند که وقت دعا خواندن هم اگر نفهمند چه می‌خوانند بدانند که مضمون دعا چیست. شب‌ها که دعای افتتاح می‌خوانید یک‌بار معنایش را بخوانید. بعضی از کلمات ادعیه مطالب سنگین و عمیقی دارد. ندانستنش و همین‌طور خواندنش مطلوب نیست. برخلاف قرآن است. قرآن چه معنایش را بدانید و چه ندانید هر چه بخوانید خوب است و ثواب دارد. نگاه به قرآن کنید ثواب دارد. حتی کسانی که حافظ قرآن هستند خوب است که قرآن را از رو بخوانند چون نگاه کردن به قران خودش ثواب دارد. مثل نگاه کردن به خانه خدا است. عبادت است. من یادم است که مکه مشرف بودم وضو گرفتم و تصمیم گرفتم یک ساعت بنشینم فقط به خانه نگاه کنم. می‌خواستم یک ساعت عبادت نگاه کردن به خانه خدا را داشته باشم. دعا ولی این‌طور نیست. باید معنایش را بفهمی. باید بدانی چه می‌خوانی.
انسان عجول از خدا شر می‌خواهد
در آیه ۱۱ سوره مبارکه اسراء فرمود: «وَیَدْعُ الْإِنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَیْرِ وَکَانَ الْإِنْسَانُ عَجُولًا» انسان بدی‌ها را طلب می‌کند آن‌گونه که نیکی‌ها را می‌طلبد؛ و انسان، همیشه عجول بوده است! یعنی بفهم از خدا چه می‌خواهی. انسان نمی‌داند چه می‌خواهد. خواسته‌هایش چون عجول است با تأمل نیست.
عجول بودن یکی از صفات بد انسان است. قرآن کریم نزدیک ۵۰ صفت از صفات بد ما را گفته است. انسان عجول است، ظلوم است، قتور است، منوع است، هلوع است، حسود است، کفور است، ناسپاس است، عجله می‌کند، حسادت می‌کند، سخت‌گیری می‌کند، جاهل است، ظلم می‌کند. همین انسانی که «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ» مورد اکرام است و خدای تعالی وقتی او را خلق کرد تکریمش کرد. یک‌وقت به فطرتمان توجه داریم که الهی است؛ و یک‌وقت به جنبه مُلکیمان توجه داریم که همین صفات بد است.
انسان هم باید خیر بخواهد و هم باید شر نخواهد. آیه شریفه می‌فرماید گاهی انسان‌ها به شر دعا می‌کنند. اینکه انسان هم شر می‌خواهد هم خیر می‌خواهد ریشه‌اش این است که توجه ندارد و مصلحت‌های خودش را در نظر نمی‌گیرد و به مصالح و مفاسد خودش توجه ندارد و عاقبت کار را در نظر نمی‌گیرد لذا دعا کردن باید از روی فهم و آگاهی باشد. اگر دعا از روی فهم و آگاهی نباشد و انسان عاقبت خودش را در نظر نگیرد، دست به دعا برمی‌دارد و چیزی را می‌خواهد که شر است.
از حکمت‌های تأخیر در اجابت دعا، عدم آگاهی انسان نسبت به خواسته‌اش است
از این آیه ما می‌فهمیم که دعا باید از روی علم و آگاهی باشد. انسان بداند که چه چیزی می‌خواهد؛ و اساساً یکی از حکمت‌های تأخیر در دعا و اینکه دعا را خدا بلافاصله به اجابت نمی‌رساند همین عجله‌ای است که ما داریم و همین عدم آگاهی و علمی است که نسبت به خواسته‌هایمان داریم.
انسان وقتی ندانست که باید چه موقع چه بخواهد و چه چیزهایی را نخواهد، باعجله چیزهایی را می‌خواهد که برایش شر می‌شود. آن‌وقت خدای تعالی چون حکیم است این دعا را اجابت نمی‌کند. نگه می‌دارد و می‌گوید این دعا به ضرر اوست. دعا کرد و من هم اجابت می‌کنم اما این را نه. کار دیگری برایش می‌کنم.
اینجا روایاتی داریم و باید به بعضی از آیات هم اشاره‌کنم که ان‌شاءالله تکمله بحث را در جلسه بعد عرض خواهم کرد.
