- حدیث بندگی
- موضوع: شرح موعظه پیامبر (ص) به ابن مسعود
- ۱۳۹۸/۱۱/۰۲ – جلسه شصت و یکم
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم
«یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اصْبِرْ مَعَ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ یُهَلِّلُونَهُ وَ یَحْمَدُونَهُ وَ یَعْمَلُونَ بِطَاعَتِهِ وَ یَدْعُونَهُ بُکْرَهً وَ عَشِیّاً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداهِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ. یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَخْتَرْ عَلَى ذِکْرِ اللَّهِ شَیْئاً فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَ یَقُولُ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ وَ یَقُولُ وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ وَ یَقُولُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»
پسر مسعود باکسانی که همواره و دائماً به یاد خدا هستند و او را تسبیح و تحمید و تحلیل می‌کنند و طبق دستور او عمل می‌کنند و صبح و شام او را می‌خوانند با این‌ها باش معاشرت داشته باش؛ یعنی دوستانت را از چه کسانی انتخاب کن؟ از آن‌کسانی که اهل ذکرند. اهل یاد خدا هستند. دوستانتان را از کسانی انتخاب کنید که آن‌ها اهل طاعت و بندگی خدا هستند. رسول خدا به آیه ۲۷ سوره کهف استناد می‌کند «فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداهِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ» همواره باکسانی باش که صبح و شام آفریدگارشان را می‌خوانند و فقط رضا و خشنودی او را طلب می‌کنند. با این‌ها مصاحبت داشته باش و چشم از این‌ها برندار.
«یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَخْتَرْ عَلَى ذِکْرِ اللَّهِ شَیْئاً» پسر مسعود هیچ‌چیزی را بر ذکر خدا اختیار نکن؛ یعنی هیچ‌چیزی برای تو مقدم بر یاد خدا نباشد. چیزی که برای تو مقدم است یاد خدا باشد. در اینجا رسول خدا به چهار آیه استناد می‌کند «فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» ذکر خدا بزرگ‌ترین چیزهاست (آیه ۱۴۴ سوره عنکبوت) «وَ یَقُولُ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ» (۱۵۲ بقره) مرا یاد کنید تا شمارا یاد کنم مرا سپاس گویید و کفران نکنید. «وَ یَقُولُ وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ» (۱۹۶ بقره) «وَ یَقُولُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (۶۰ مؤمن) مرا بخوانید تا اجابت کنم شمارا.
این دو بخش از کلام عبدالله بن مسعود درباره ذکر خداست. من به مناسبت‌های مختلف درباره ذکر خدا برای شما صحبت کردم. البته باید زمانی مفصلاً به این بحث بپردازم چون یکی از مسائل ریشه‌ای و اساسی که در مقابل غفلت‌های ما و بی‌توجهی‌های ما مطرح است بحث ذکر است. یاد خدا انسان را از غفلت نجات می‌دهد. امشب بعضی از رئوس مطالب ذکر را برای شما بیان می‌کنم.
اگر بخواهیم بحث را تبویب (باب باب) کنیم، بخش اول درباره فضیلت ذکر، یک مجموعه از روایات داریم درباره مداومت بر ذکر، ثمرات یاد و ذکر خدا، حقیقت یاد خدا، عوامل مداومت بر یاد خدا، موانع یاد خدا، آثار روی گرداندن از یاد خدا، اینکه بهترین ذکرها ذکر خفی است و ذکر خفی چه ویژگی‌هایی دارد و چگونه است، این‌ها بحث‌هایی است که می‌توانیم در این موضوع داشته باشیم ولی الآن چون فرصت نمی‌شود بعضی از این مطالب را برای شما می‌گویم.
در فضیلت یاد خدا روایت‌هایی را داریم. رسول مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم فرمودند: «لَیسَ عَمَلٌ أحَبَّ إلی اللَّهِ تعالی ولا أنجی لِعَبدٍ مِن کُلِّ سیّئهٍ فی الدنیا والآخِرَهِ مِن ذِکرِ اللَّهِ». هیچ عملی نزد خدای متعال محبوب‌تر و هیچ عاملی برای نجات بنده از هر گناهی در دنیا و آخرت مؤثرتر از ذکر خدا نیست. «قیلَ: ولا القتالُ فی سبیلِ اللَّهِ؟ قالَ: لولا ذِکرُ اللَّهِ لم یُؤمَرْ بالقِتالِ» این افرادی که پای منبر رسول خدا بودند برایشان سؤال پیش آمد: هیچ عمل حتی جنگ درراه خدا و کشته شدن درراه خدا؟ (چون کشته شدن درراه خدا بحث خیلی مهمی است) فرمودند: اگر ذکر خدا نبود که اصلاً دستور جنگ نداشت. ذکر خدا او را بلند می‌کند و در مقابل دشمن می‌ایستد. کسی که در مقابل دشمن ایستاده است ذاکر است. یاد خدا او را ترغیب کرده است که بلند شود برود در مقابل دشمن بایستد. یکی از اثرات مهم ذکر این است که انسان را جوری هدایت می‌کند که در مقابل دشمن ایستادگی کند.
در فضیلت ذکر ببینید که امیرالمؤمنین فرمودند: یاد خدا لذت محبان است «الذِّکرُ لَذَّهُ الُمحِبِّینَ». «الذِّکرُ مُجالَسَهُ الَمحبوبِ». یاد خدا هم‌نشینی با محبوب است. شما یک‌وقت کنار دوستتان می‌نشیند و با او حرف می‌زنید، یک‌وقت هم گوشه‌ای نشستید و را یاد می‌کنید. این عین آن است که پهلویش نشستید و دارید با او صحبت می‌کنید. یاد خدا که می‌کنید «یا الله یا الله یا رحمن و یا رحیم ستار یا غفار یا حنان یا منان» وقتی این‌ها را می‌گویید کأن پهلویش نشسته‌اید. «ذِکرُ اللَّهِ سَجِیَّهُ کُلِّ مُحسِنٍ وشِیمَهُ کُلِّ مُؤمنٍ» یاد خدا خوی هر نیکوکار و خصلت هر مؤمن است.
در قرآن وقتی نگاه می‌کنیم می‌بینیم که به ما توصیه به ذکر کردند. در آیه ۴۱ سوره مبارکه احزاب «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا» ای کسانی که ایمان آوردید خدا را یاد کنید؛ اما همه‌چیز حد و حدود دارد. هر چیزی افراط در آن جایز نیست غیر از ذکر. «وَسَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَأَصِیلًا» و هر صبح و شب دائم تسبیح کنید خدا را. ذکر کثیر چیست؟ ذیل این آیه این روایت است از امام صادق علیه‌السلام که «تَسْبِیحُ فَاطِمَهَ الزَّهْرَاءِ ع مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً» اینکه خدا گفت ذکر کثیر داشته باشید، اگر بخواهیم مصداقی بگوییم همین است که ۳۴ مرتبه الله‌اکبر ۳۳ مرتبه سبحان‌الله ۳۳ مرتبه الحمدالله بگوییم. تسبیح حضرت زهرا یکی از مصادیق ذکر کثیر است.
مصداق دیگری هم داریم. ما که این‌ها را بلد نیستیم این‌ها توقیفی است. نمی‌شود یک آقای بالای منبر بگوید از این به بعد خواستی ذکر کثیر را بگویید این کارها را بکنید. نه این‌ها دروغ است. باید حتماً مستند به سند باشد. این‌ها قفل‌هایی است که کلیدهایش دست سازنده آن است. سازنده باید بگوید که این قفل با چه کلیدی باز می‌شود. رسول خدا فرمودند «عَلَیْکَ بِتِلاَوَهِ اَلْقُرْآنِ وَ ذِکْرِ اَللَّهِ کَثِیراً فَإِنَّهُ ذِکْرٌ لَکَ فِی اَلسَّمَاءِ وَ نُورٌ لَکَ فِی اَلْأَرْضِ» زیاد تلاوت قرآن کن چون در آسمان برای تو آوازه است. وقتی اهل قرآن باشی و اهل ذکر تسبیح باشی شهرت پیدا می‌کنی. چنین کسی در آسمان‌ها و در روی زمین هم چهره‌اش نورانی است. شیعه‌ها یک نورانیت خاصی دارند. در میان آن‌ها هم کسانی که اهل ذکر هستند و اهل مناجات و دعا هستند نورانیت بیشتری دارند. خصوصاً در تنهایی. «مَن ذَکَرَ اللَّهَ فی السِرِّ فقدذَکَرَ اللَّهَ کثیراً» در تنهایی زیاد خدا را یاد کنید. «أکثِرُوا ذِکرَ اللهِ ما استَطَعتُم فی کُلِّ ساعهٍ مِن ساعاتِ اللیلِ و النَّهارِ، فإنَّ اللهَ أمَرَ بکَثرَهِ الذِّکرِ لَهُ» حالا یک‌وقت این ذکر، ذکر لسانی است. همین‌که بگوییم سبحان‌الله سبحان‌الله. یک‌وقت هم ذکر یعنی یاد. در همه حال به یاد خدا باشید ولو اینکه زیاد نماز نخوانید و زیاد قران نخوانید.
ذکر در همه حال محبوب خداست. در روایت دارد «و کُن للّه ِِ ذاکِراً على کلِّ حالٍ» امیرالمؤمنین وقتی داشت به شهادت می‌رسید به فرزندش امام مجتبی وصیت‌هایی را کرد. یکی از وصیت‌ها این بود که در هر حالی به یاد خدا باش. حضرت موسی علیه‌السلام عرض کرد خدایا من گاهی وقت‌ها در حالی هستم که شان تو را بالاتر از آن می‌دانم که یادت کنم. (مثلاً لخت در حمام نشستم) فرمود: ای موسی مرا در همه حال یاد کن.
کسی که در میان افراد غافل به یاد خدا باشد مثل کسی است که در بین فراریان از جنگ در حال جنگ است.
«کُلُّ أحَدٍ یَموتُ عَطْشانَ إلّا ذاکِرَ اللّه» همه انسان‌ها هنگام مرگ تشنه هستند جز ذاکر خدا. چنین کسی سیراب از دنیا می‌رود.
«إِنَّ مُوسَى عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا نَاجَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ: یَا رَبِّ، أَ بَعِیدٌ أَنْتَ مِنِّی فَأُنَادِیَکَ أَمْ قَرِیبٌ فَأُنَاجِیَکَ؟ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ: أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی، فَقَالَ مُوسَى: یَا رَبِّ، إِنِّی أَکُونُ فِی حَالٍ أُجِلُّکَ أَنْ أَذْکُرَکَ فِیهَا، فَقَالَ: یَا مُوسَى، اذْکُرْنِی عَلَى کُلِّ حَالٍ» در اذکار داریم که میگوییم یا رب یا رب. ندا می‌کنیم وقتی «یا» آمد یعنی دوریم؛ اما وقتی نزدیک باشد مناجات می‌کنیم میگوییم «رب رب رب»، «یا» می‌افتد. در ادعیه دیده‌اید اولش «یا» دارد «یا رب، یا الله» آخر دعا که می‌رسد می‌شود «رب و الله» یعنی تو باید با دعا کردن و گفتن به خدا نزدیک شوی. حضرت موسی هم این را به خدا فرمود: خدایا اگر دوری با ندا با تو سخن بگویم، اگر نزدیکت هستم مناجات کنم. خدای تعالی فرمود: من هم‌نشین کسی هستم که مرا یاد کند، چه دور باشد چه نزدیک.
آثار وضعی و طبیعی هم برای ذکر داریم. امام صادق علیه‌السلام فرمود: صاعقه به کسی که دارد ذکر می‌گوید اصابت نمی‌کند «إنّ الصاعِقَهَ لا تُصِیبُ ذاکِراً للّه ِِ عزّوجلّ».
ثمرات ذکر چیست؟ «ذِکرُ اللّه ِ شِفاءُ القُلوبِ» دل بیمار را شفا می‌دهد. «مَن أکثَرَ مِن ذِکرِ اللّه ِ فقد بَرِئَ مِنَ النِّفاقِ» ما مبتلابه نفاق هستیم. آدم‌هایی را می‌بینیم در دوروبر خودمان که رسماً منافق هستند. جلوی ما چیزی می‌گویند پشت سرمان جور دیگری عمل می‌کنند. در مقابل آدم کرنش دارند پشت سر حرف‌هایی را می‌زنند. در خانواده، در مسائل سیاسی و اجتماعی نفاق وجود دارد. منافق یعنی کسی که ساده و خالص و یک‌جور نباشد. چه چیزی نفاق را از ما دور می‌کند؟ فرمود کسی که زیاد به یاد خدا باشد. این شخص مبتلابه نفاق نمی‌شود.
کسی که ذکر خدا را زیاد بگوید خدا دوستش دارد. مگر ما نمی‌گوییم که خدایا ما را دوست داشته باش و ما محبوب تو شویم؟ یکی از راه‌هایش ذکر خداست. این روایت‌هایی را که عرض می‌کنم همه از پیغمبر اکرم است.
باز از ثمرات ذکر این است که «عَلیکَ بِذِکرِ اللّه ِ، فإنّهُ نورُ القلوبِ» باعث روشنایی دل می‌شود. مداومت بر ذکر، اندیشه و فکر انسان را باز می‌کند. دانشجوها، طلبه‌ها و کسانی که کارهای علمی می‌کنند اگر مداومت بر ذکر داشته باشند فکرشان برای مطالعه و محاسبه باز می‌شود «دَوَامُ اَلذِّکْرِ یُنِیرُ اَلْقَلْبَ وَ اَلْفِکْرَ».
دیده‌اید بعضی وقت‌ها روی آینه کدری می‌بندد؟ روی قلب ما هم چرک می‌بندد، به خاطر برخوردها و آلودگی‌هایی که هست. حضرت فرمودند «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى جَعَلَ الذِّکْرَ جِلاءً لِلْقُلُوبِ، تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَهِ وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَهِ وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَهِ» خدای تعالی یاد خودش را صیقل دهنده قلب قرارداد. گوش‌هایی که سنگین شده با یاد خدا این گوش شنوا می‌شود. چشم و گوش ضعیف شده دل، به‌وسیله ذکر خدا تیز می‌شود و دل‌های معاند و ستیزه‌گر با او رام می‌شود.
«یا مَنْ اِسْمُهُ دَوآءٌ وَ ذِکْرُهُ شِفآءٌ» ذکر شفاست نه اینکه دوا است. شما یک‌وقت بیمار هستید، داروخانه می‌روید و دارو می‌گیرید. دارو را می‌خورید امکان دارد شفا باشد امکان دارد نباشد ولی بعضی از داروها خودش شفا است و خوب می‌شویم. می‌فرماید یاد خدا شفا است؛ یعنی خوب می‌شویم. درمان شما با اوست.
خاصیت دیگر اینکه «ذِکرُ اللّهِ مَطرَدَهٌ لِلشَّیطانِ» یاد خدا باعث رانده شدن شیطان می‌شود. ما می‌خواهیم شیطان را از خودمان دور کنیم. یکی از چیزهایی که شیطان را از ما دور می‌کند ذکر خداست.
دیده‌اید در مسائلی که برای ما پیش می‌آید ما کم‌حوصله هستیم، شرح صدر نداریم، تحملمان کم است، نه حوصله دوستانمان را داریم، نه حوصله دیگران را داریم. شرح صدر نداریم. یکی از چیزهایی که به ما شرح صدر می‌دهد ذکر الله است. «اَلذِّکْرُ یَشْرَحُ الصَّدْرَ» امیرالمؤمنین فرمود یاد خدا شرح صدر می‌دهد.
یکی از چیزهایی هم که خیلی عجیب است و در بعضی جاها باید مواظب باشیم این است که مثلاً در موقع رویارویی با دشمن، وقتی دشمن را ببینیم ذکر خدا بگوییم آرام می‌شویم. امیرالمؤمنین فرمود: هر وقت در جنگ با دشمن روبرو شدید کمتر حرف بزنید و بیشتر یاد خدا کنید.
یکی دیگر از چیزهایی که باز به ما توصیه کردند زمانی است که به بازار می‌رویم. «أَکْثِرُوا ذِکْرَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا دَخَلْتُمُ اَلْأَسْوَاقَ وَ عِنْدَ اِشْتِغَالِ اَلنَّاسِ فَإِنَّهُ کَفَّارَهٌ لِلذُّنُوبِ وَ زِیَادَهٌ فِی اَلْحَسَنَاتِ وَ لاَ تُکْتَبُوا فِی اَلْغَافِلِینَ» وقتی به بازار می‌روی و مردم سرگرم کار هستند آنجا زیاد ذکر بگو. چرا؟ چون این کار گناهان را از بین می‌برد و بر حسنات شما می‌افزاید. چون بازار انسان را غافل می‌کند. در بازار اگر مشغول ذکر باشی در زمره غافلان نوشته نمی‌شوی.
و بهترین ذکرها آن ذکر است که پنهانی باشد.
