شرح موعظه پیامبر (ص) به ابن مسعود (جلسه پنجاه و ششم)

• حدیث بندگی
• موضوع: شرح موعظه پیامبر (ص) به ابن مسعود
• ۱۳۹۸/۰۹/۲۷– جلسه پنجاه و ششم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم

«یَا ابْنَ‏ مَسْعُودٍ لَا تَتَکَلَّمْ بِالْعِلْمِ إِلَّا بِشَیْ‏ءٍ سَمِعْتَهُ وَ رَأَیْتَهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ‏ وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا وَ قَالَ‏ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ‏ وَ قَالَ‏ إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ وَ قَالَ‏ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ یَا ابْنَ‏ مَسْعُودٍ لَا تَهْتَمَّ لِلرِّزْقِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ‏ وَ ما مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها وَ قَالَ‏ وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ‏ وَ قَالَ‏ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ»

بحثی را که در اینجا پیغمبر اکرم با عبدالله ابن مسعود مطرح می‌کنند این است که «یَا ابْنَ‏ مَسْعُودٍ لَا تَتَکَلَّمْ بِالْعِلْمِ إِلَّا بِشَیْ‏ءٍ سَمِعْتَهُ وَ رَأَیْتَهُ» پسر مسعود با جزم و یقین حرف نزن مگر چیزی را که دیدی یا شنیدی. شنیدی به این معنا نیست که از کسی شنیده باشی؛ یعنی خودت مستقیماً شنیده باشی. بعد به آیه ۳۶ سوره مبارکه اسرا استناد فرمودند «فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ‏ وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» چیزی را که به آن علم نداری نگو بدان که گوش و چشم و دل همگی مورد سؤال واقع می‌شوند. هر چیزی که انسان می‌گوید مورد سؤال است که کجا می‌گویی؟ برای چه می‌گویی؟ چطور میگویی؟ کجا شنیدی؟ از چه کسی شنیدی؟ بیشتر کسانی که جهنمی هستند کسانی هستند که شنیده‌ها را دوباره بازگو می‌کنند. در بعضی از روایات دارد که نزدیک‌ترین حرف به‌دروغ حرفی است که می‌گوید شنیدم فلانی این‌طور می‌گفت؛ یعنی خودش نمی‌گوید شنیدم، از شنیده‌های دیگران می‌گوید. این حرف نزدیک‌ترین حرف به‌دروغ است. بررسی و ریشه‌یابی هم که می‌کنید می‌بینید که دروغ است. خودتان را با تکرار شنیده‌ها جهنمی نکنید. یک عده زیادی خودشان را با تکرار شنیده‌ها جهنمی می‌کنند. می‌گوید شنیدی فلان چیز را می‌گویند! مخصوصاً نزدیک انتخابات این چیزها زیاد می‌شود. راجع به خود ما آن‌قدر حرف به گوش ما می‌رسد که خودمان زده‌ایم. می‌گویند گفته‌اند که شما این را گفتید. این موارد زیاد است و باید مواظب بود. لذا خدای تعالی برای اینکه ما را بترساند می‌گوید چشم و گوش و قلب همه مسئول هستند. مورد سؤال هستند. این‌طور نیست که شما بگویی فلان چیز را شنیدم بعد با تو کاری نداشته باشند.

امیرالمؤمنین فرمود: بین حق و باطل چهار انگشت بیشتر فاصله نیست. مواظب باشید که حق مدار باشید و بر مسیر حق عمل کنید. بعد دستشان را گذاشتند بین چشم و گوششان گفتند: بین چشم و گوش چهار انگشت بیشتر فاصله نیست. آنچه می‌بینید حق است و آنچه می‌شنوید باطل. قسمتی از شنیده‌ها باطل است. به هر جهت باید مواظب بود و گوش و چشم را کنترل کرد.

ذیل آیه «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» در تفسیرش این روایت را دارد که شخصی آمد خدمت امام صادق علیه‌السلام گفت من در حیاط که برای اجابت مزاج می‌روم دیوار توالت ما جوری است که صدای تار و تنبور همسایه و آوازه‌خوانی‌شان در توالت می‌آید. من برای اینکه بیشتر بشنوم بیشتر در توالت می‌مانم. از امام صادق پرسید عیب ندارد؟ حضرت تعجب کردند و گفتند: تو از این کارها می‌کنی؟ حضرت نهی کردند و گفتند این کار را نکنید و این آیه را خواندند. این‌طور نیست که بگوییم نشسته بودم آنجا به گوشم خورد.

پیغمبر اکرم به آیه دیگری اشاره فرمودند «وَ قَالَ‏ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ» ۱۹ سوره مبارکه زخرف. شهادت‌های ایشان نوشته خواهد شد و مورد بازخواست هم قرار خواهند گرفت؛ یعنی شما در مقام شهادت هم باید مواظب باشید که چه شهادتی می‌دهید. شهادت باید عن حسٍ باشد؛ یعنی باید بگویی دیدم که فلان کس فلان کار را انجام داد. یا بگویی شنیدم اما مباشرتاً شنیده باشی نه اینکه شنیده دیگری را بخواهی نقل‌قول کنی. بعضی‌ها شغلشان شهادت است. دم در دادگاه‌ها نشسته‌اند شهادت می‌دهند و پول می‌گیرند. حکمی هم که قاضی بر اساس این شهادت می‌دهد باطل است. البته هیچ قاضی حکم به شهادت آن افراد نمی‌کند. حرف‌هایشان را می‌زنند اما بر اساس آن‌ها حکم نمی‌کند.

«وَ قَالَ‏ إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» در اینجا پیغمبر خدا به آیه ۱۷ و ۱۸ سوره مبارکه ق اشاره می‌کند. وقتی مردم باهم ملاقات می‌کنند از چپ و راست می‌آیند که کنار انسان بنشیند این‌طور نیست که حرفی که شما می‌زنید ثبت نشود. سخن نمی‌گوید مگر اینکه هر چه از دهان شما خارج می‌شود مراقبی (رقیب/ مثل مراقب‌های امتحان که گردن می‌کشد و مواظب است) آماده نوشتن (عتید) حرف‌های شمارا ثبت می‌کند. بعضی‌ها گفتند مثل دو فرشته است بعضی‌ها هم گفتند که منظور همین مراقب بودن و ثبت کردن است.

بعد فرمود «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» به آیه ۱۶ سوره مبارکه قاف اشاره کرد که ما از رگ گردن به شما نزدیک‌تریم حواستان باشد؛ یعنی لازم هم نیست حتی به زبان بیاورید. همین‌که در فکرتان آمد و اراده کردید ما می‌فهمیم. رسول خدا خبر می‌دهد که از چشم و گوش و قلب مورد سؤال قرار می‌گیرید. بعد یکی‌یکی به آیات اشاره می‌کند و دایره آن را تنگ‌تر می‌کند. می‌گوید وقتی یکی دو نفر این‌طرف و آن‌طرف شما نشسته‌اند چیزی می‌گویید و بلکه نزدیک‌تر همین‌که فکر می‌کنید که فلان چیز را بگویید ولو به زبان نیاورید آن را هم می‌دانیم. لذا مواظب باشید. مسئول یعنی مورد سؤال. راجع به دوستت چرا چنین فکری کردی؟ راجع به فلان کس چرا چنین خاطره بدی در ذهنت گذراندی؟ همه ثبت می‌شود. آیه قرآن است که ما همه‌چیز را ثبت می‌کنیم. این‌که بعضی وقت‌ها جزا دارد و ندارد بحث دیگری است؛ اما همه‌چیز ثبت می‌شود. آنچه در دل‌هایمان خطور می‌کند هم ثبت می‌شود. البته خدا در قرآن می‌فرماید که چون انجام ندادی بخشیدمت؛ اما تو این هستی.

بعد فرمود «یَا ابْنَ‏ مَسْعُودٍ لَا تَهْتَمَّ لِلرِّزْقِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ‏ وَ ما مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها» پسر مسعود غم روزی نخور. خدای تعالی فرمود هیچ جنبنده‌ای روی زمین نیست مگر اینکه رزقش به دست ماست. آیه ۶ سوره مبارکه هود؛ و بعد به آیه ۲۲ سوره ذاریات استناد کرد «وَ قَالَ‏ وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ».

مسئله رزق مسئله مهمی است. چند آیه و روایت برای شما بخوانم اولاً که «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتِینُ» روزی‌رسان خداست. «إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ» بدانید که رازق و روزی دهنده خداست. ما فکر می‌کنیم هر چه که بیشتر تلاش کنیم رزقمان هم بیشتر می‌شود. هرچه بیشتر حرص بزنیم بیشتر می‌توانیم جمع کنیم و اختیارش هم دست ماست. درصورتی‌که اشتباه است. این‌طور نیست که اختیارش به دست ما باشد. امیرالمؤمنین سلام‌الله علیها فرمودند: «لاَ یَمْلِکُ إِمْسَاکَ اَلْأَرْزَاقِ وَ إِدْرَارَهَا إِلاَّ اَلرَّزَّاقُ»  اختیار کم‌وزیاد شدن روزی‌ها جز به دست روزی‌رسان نیست. حواست به‌روزی رسان باشد. حواست به خودت نباشد. قدیم هم رسم بود. باید توکل کرد به خدا و از خدا خواست. دو مغازه بغل هم هر دو هم یک جنس می‌فروشند، یک روز یکی بیشتر از دیگری کاسبی می‌کند، روز بعد دیگری بیشتر کاسبی می‌کند. بعضی وقت‌ها مساوی می‌شود. اینجا خدا دارد چیزهایی را به ما می‌گوید.

امیرالمؤمنین فرمود: روزی‌ها را مقدر فرموده و آنگاه آن‌ها را زیاد و کم و به تنگی و فراخی عادلانه تقسیم کرد. چرا این‌طور کرد؟ بعضی‌ها را کم‌روزی قرارداد و بعضی‌ها را وسعت داد تا هر که را بخواهد به وسعت و تنگی روزی بیازماید و از این طریق سپاسگزاری و شکیبایی توانگر و تهیدست را آزمایش کند. حضرت موسی داشت به کوه طور می‌رفت. یکی گفت موسی کجا داری می‌روی؟ گفت دارم برای مناجات باخدا می‌روم. گفت به خدا بگو وضعیت زندگی ما خیلی اسفبار شده است و به این سادگی‌ها جمع نمی‌شود. ۵۰ /۶۰ سال است که داریم دست‌وپا می‌زنیم فکری برای ما بکن. خیلی تند گفت. حضرت موسی پیش خدا رفت ولی نگفت. وقتی داشت از پیش خدا می‌آمد خدا به او گفت چرا پیام او را نرساندی؟ حضرت موسی گفت حرف تندی زد و من سختم شد که بگویم. گفت برو به او بگو قلم ما برای تو فقر نوشته. حضرت موسی آمد به او گفت. چند روز بعد دوباره برمی‌گشت به سمت کوه که گفت موسی این دفعه که می‌روی به خدا بگو من یک سؤال از خدا دارم. اراده این قلم دست خداست یا اراده خدا به دست قلم است؟ اگر اراده خدا به دست قلم است ما چنین خدایی را نمی‌خواهیم؛ اما اگر اراده قلم به دست خداست تا حالا فقر نوشته از الآن بنویسد ثروت. دوباره همان قصه پیش آمد و خدا به حضرت موسی گفت بگو او چه گفت؟ حضرت موسی هم جواب داد و خدا گفت به بنده ما بگو که اراده قلم به دست ماست. به خاطر همین مقدار معرفتی که دارد از امروز برای او غنا نوشتیم. خدای تعالی روزی‌ها را تضمین کرده است اما ضیق و سعه دار بودن آن سنت است و ریشه‌ای دارد.

در ذیل این آیه که «وَ ما مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها» روایاتی داریم می‌فرماید که خدا یک واجباتی و وظایفی را برای شما قرار داده است. طرف واجباتش را ترک می‌کند که برود و رزق به دست بیاورد؛ یعنی به دنبال رزق و روزی است. امیرالمؤمنین در همین‌جا فرمود: «لاَ تَتَشَاغَلْ عَمَّا فُرِضَ عَلَیْکَ بِمَا ضُمِنَ لَکَ» مبادا برای پرداختن به کسب روزی که تضمین‌شده است از آن چیزی که بر تو واجب شده بازبمانی. به واجباتتان بپردازید. خدا رزق شمارا تأمین کرده است. واجبات هرکسی یک‌چیز است. یک واجبات عمومی داریم مثل نماز و روزه و حج و. ولی مثلاً اگر کسی در دوران تحصیل به سر می‌برد، دانش‌آموز است یا دانشجو یا طلبه، تحصیل کردن بر او واجب است. تحصیل وقتی بر او واجب شد نباید غم شغلش را داشته باشد. خدای تعالی زندگی او را تأمین می‌کند. کسانی که به این روایات اعتقاددارند دیده‌اند که زندگی‌ها تأمین‌شده است. کسی که بر او واجب است کاری را انجام بدهد آن کار را انجام بدهد رزقش تأمین خواهد شد. امیرالمؤمنین فرمود بندگان عیال خدا هستند و هر جانداری روزی خود را دارد و خدای تعالی روزی‌های آن‌ها را تضمین کرده است. حرص روزی و افزایش روزی را هم نباید خورد. چون رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و سلم فرمودند: نه حرص زدن حریص روزی را به سمت او می‌کشاند و نه ناخوش داشتن آن را از او بازمی‌دارد.

این را بدانید رزق ما آن چیزی که داریم نیست. الآن امکان دارد که شما سه تا خانه داشته باشید، چند میلیون پول در حسابتان باشد، رزق شما این‌ها نیست. رزق آن چیزی است که انسان مصرف می‌کند؛ یعنی شما هر چه که خوردی همان رزقت است. بقیه‌اش انبارداری است. ما فکر می‌کنیم که این‌ها رزق ‌ماست. لذا می‌بینید که طرف یک‌عمر جمع می‌کند برای روزی که بخورد در طول این مدت هم نمی‌خورد بعد هم می‌میرد. امیرالمؤمنین می‌فرمایند: بعضی‌ها سؤال جواب اغنیا را پس می‌دهند درحالی‌که زندگی‌شان مثل فقرا بوده است. چون مال جمع کرده‌اند و خدا می‌پرسد که از کجا آورده باید حساب‌وکتاب پس بدهد. درحالی‌که استفاده نکرده، نخورده، نپوشیده و گذاشته برای روز مبادا. چنین کسی چقدر بدبخت است. این کار قناعت نیست. باید تا جایی که می‌توانید کارکنید و تولید کنید و در مصرف قناعت کنید و بقیه آن را هم بپردازید؛ یعنی صدقه بدهید و دیگران را زیر پروبال خودتان بگیرید. افراد را تحت پوشش داشته باشید ولی در مصرف قانع باشید؛ و در روایات تشویق به میانه‌روی داریم که در زندگی‌تان میانه‌روی کنید.

بحثی هم در تأخیر در رسیدن روزی‌داریم. رسول خدا فرمودند: خدای سبحان می‌فرماید: آن بنده‌ام که مرا در رساندن روزی کند می‌شمارد بترسد از این‌که به خشم آیم و دری از دنیا به روی او بگشایم؛ یعنی یک‌دفعه ثروتمند شوی. چرا؟ چون وضع مالی که خوب می‌شود «إِنَّ الاْءِنسَانَ لَیطْغَی أَن رَآهُ اسْتَغْنَی» خیلی مواقع این‌طور می‌شود که تا انسان احساس بی‌نیازی می‌کند طغیانگر می‌شود و نعوذبالله به گرفتاری می‌افتد. لذا می‌گوید که اگر دیروزود می‌دهم به خاطر این است که رابطه تو با من از بین نرود. رسول خدا فرمودند: کسی که در روزی خود تأخیر و تنگی ببیند باید زیاد تکبیر بگوید و کسی که اندوه و غمش زیاد باشد زیاد استغفار کند. یکی از ویژگی‌های استغفار این است که غم را از انسان می‌گیرد. چه چیزی روزی را زیاد می‌کند؟ پیغمبر اکرم فرمود که «دُم عَلَی الطَّهارَهِ یُوَسَّعُ عَلَیکَ فِی الرِّزقِ» دائم الطهاره باشید. هیچ کاری هم ندارد. به فضل پروردگار از زمان تکلیف من سعی کردم که دائم الوضو باشم. بنایتان بر این باشد. وضو نورانیت می‌آورد. حافظه را زیاد می‌کند. وضو برنامه‌های انسان را تنظیم می‌کند. وضو فکر و فهم انسان را باز می‌کند. «اَلْوُضُوءُ عَلَى‏ الْوُضُوءِ نُورٌ عَلَى‏ نُورٍ» حتی اگر وضو دارید باز وضو بگیرید مخصوصاً برای نماز. هیچ درسی را تا الآن به فضل پروردگار بدون وضو نگفتم. هیچ جلسه‌ای را بدون وضو نرفتم. این را می‌گویم که می‌خواهم بگویم می‌شود. بنایتان را بر انجامش بگذارید می‌شود. کمی اوایلش سختی دارد اما حال شیطان را که بگیرید تمام می‌شود. «أَکْثِرُوا مِنَ اَلصَّدَقَهِ تُرْزَقُوا» زیاد صدقه بدهید تا روزی‌تان زیاد شود. صدقه دادن نه اینکه ۵۰۰ تومان دارید ۴۵۰ تومان آن را صدقه بدهید؛ یعنی اینکه زیاد صدقه بدهید تا عادت کنید به صدقه دادن. امیرالمؤمنین فرمودند: «مُواساهُ الأخِ فی اللّهِ عزّوجلّ تَزِیدُ فی الرِّزق» به برادر دینی‌تان کمک مالی کنید رزقتان زیاد می‌شود. بعضی وقت‌ها انسان سختش است یا مثلاً احتمال می‌دهد که برنگرداند. اینجا بحث قرض دادن نیست. بحث مواسات است. بحث کمک است. کسی اگر به تنگنا افتاد و در حالت فقر بود در همان حالت صدقه بدهد و انفاق کند گشایش ایجاد می‌شود. یکی از چیزهایی که رزق را زیاد می‌کند امانت‌داری است. «استعمال الْأمَانَهِ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ». «مَنْ حَسُنَتْ نِیَّتُهُ زِیدَ فِی رِزْقِهِ» هرکس خوش‌نیت باشد روزی‌اش زیاد می‌شود. این‌ها همه‌اش مثل این می‌ماند که رفته باشید پیش آقای بهجت یا مثلاً پیش آقای قاضی طباطبایی بگویید می‌شود یک دستورالعمل به ما بدهید که رزق ما زیاد شود؟ من می‌گویم چرا بروی پیش این بزرگان؟ پیغمبر گفته است. امیرالمؤمنین گفته است. امیرالمؤمنین و امام صادق و امام باقر دارند این حرف‌ها را می‌زنند. امام صادق علیه‌السلام فرمود «مَنْ‏ حَسُنَ‏ بِرُّهُ‏ بِأَهْلِ‏ بَیْتِهِ‏ زِیدَ فِی رِزْقِهِ» هرکس با خانواده خودش نیکوکار باشد رزقش زیاد می‌شود؛ یعنی رفتارتان را با زن و بچه درست کنید رزقتان درست می‌شود. امام صادق فرمود: نیکی کردن رزق را زیاد می‌کند. یکی از کارهایی که امام باقر علیه‌السلام به ما یاد می‌دهد که رزقمان زیاد شود این است که «عَلَیْکَ بِالدُّعَاءِ لِإِخْوَانِکَ بِظَهْرِ اَلْغَیْبِ فَإِنَّهُ یَهِیلُ اَلرِّزْقَ یَقُولُهَا ثَلاَثاً» پشت سر برادرت در حالت‌هایی که داری مثل شب جمعه، صبح دعای ندبه، وقتی حالی دعا پیدا کردی یا به زیارت رفتی برای برادرت دعا کن روزی را به سمت تو سرازیر می‌کند. «حُسْنُ اَلْخُلُقِ یَزِیدُ فِی اَلرِّزْقِ» خوش‌اخلاقی روزی را زیاد می‌کند. چه چیزی روزی را کم می‌کند؟ گناه. امام باقر علیه‌السلام فرمود که شخص گناه می‌کند و به سبب آن روزی از او گرفته می‌شود.