شرح موعظه پیامبر (ص) به ابن مسعود (جلسه چهل و چهارم)

• حدیث بندگی
• موضوع: شرح موعظه پیامبر (ص) به ابن مسعود
• ۱۳۹۸/۰۷/۰۳– جلسه چهل و چهارم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم

«یَا ابْنَ‏ مَسْعُودٍ إِنَّهُمْ لَیَعِیبُونَ عَلَى مَنْ یَقْتَدِی بِسُنَّتِی وَ فَرَائِضِ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏ فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّى أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ‏ یَا ابْنَ‏ مَسْعُودٍ احْذَرْ سُکْرَ الْخَطِیئَهِ فَإِنَّ لِلْخَطِیئَهِ سُکْراً کَسُکْرِ الشَّرَابِ بَلْ هِیَ أَشَدُّ سُکْراً مِنْهُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى‏ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ‏ وَ یَقُولُ‏ إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِینَهً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ إِنَّا لَجاعِلُونَ ما عَلَیْها صَعِیداً جُرُزاً »

ادامه فرمایش رسول خدا در این بخش راجع به گروهی است که جلسه قبل گفتیم. فرمودند کسی که از ذکر خدا غافل می شود خدای تعالی شیطان را قرین او می کند، بعد او فکر می کند که هدایت شده و در مسیر دارد حرکت می کند  و اعمال خودش را درست می داند. در این بخش می فرماید این ها که از یاد خدا غافلند و توجه به خدا ندارند و در زندگی ارتباطشان با خدا کم است، اینگونه افراد بر کسانی که از فرائض و سنت من پیروی می کردند و می کنند عیب می گیرند.  آدم هایی که با شیطان قرین هستند و در زندگی شان ذکر و یاد خدا نیست، به این افراد که در تمام مسیر زندگیشان بر اساس  سنت من و فرائض خدای تعالی کار می کنند ایراد می گیرند. در اینجا پیغمبر به آیه ای استدلال می کند آیات ۱۱۰ و ۱۱۱ سوره مبارکه مومنون. «قالَ اللَّهُ تَعَالَى‏ فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا»  آنها را به باد مسخره گرفتید «حَتَّى أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی» تا یاد مرا از خاطرتان بردند «وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ‏» و شما بر آنان مى ‏خندیدید. آنها در مقابل صبر می کردند. (نماز می خواندند کسی متلک می گفت که نماز برای چه می خوانی؟ مگر خدا به نماز ما احتیاج دارد؟ با حجاب بود می گفتند این دو تار مو که دیگر اشکالی ندارد. دستورات خدا و سنت پیغمبر را انجام می دادند یک عده آن ها را مسخره می کردند) خداوند می فرماید امروز چون صبوری می کردند و چیزی نمی گفتند حالا پاداششان را می گیرند اینها رستگاران هستند.

هر کس دیگری را مسخره کند اهل ایمان نیست. من درباره مسخره کردن در خطبه‌ها مفصل صحبت کردم. روایات و آیاتش را خواندم و دیگر تکرار نمی کنم. به خصوص آیه ۱۱ سوره مبارکه حجرات «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ» ای کسانی که ایمان آورده اید گروهی از شما گروه دیگر را مسخره نکند. وقتی میگوید «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» یعنی کسانی که مسخره می کنند اهل ایمان نیستند. آیاتی که «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» دارد را ساده نگیرید. تمام تلاش ما در دنیا این است که اهل ایمان باشیم و ایمانمان را حفظ کنیم تا به تاراج نرود. خیلی از آیات که میگوید یا «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» یعنی ببین اینگونه هستی یا نیستی؟ یعنی خودت را بررسی کن که فاصله نداشته باشی. صفاتی که بعد از «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» می آید یعنی اینها اهل ایمان هستند. لذا ما از همین آیات می‌فهمیم که وظیفه مان چه هست و چگونه باید عمل کنیم و رفتارمان باید چگونه باشد. ای کسانی که ایمان آوردید گروهی از شما گروه دیگر را مسخره نکند. معلوم می شود که انسان می تواند ایمان آورده باشد، شهادتین گفته باشد، قلبا هم خدای تعالی را باور داشته باشد؛ اما اهل مسخره کردن آدم ها باشد. عذاب بزرگ و روایات عظیمی که درباره مسخره کردن داریم، اینکه شما خدا را به مبارزه طلبیدید و ایمانتان مورد ضعف واقع شده همه اینها را در روایات و آیات شریفه که عرض کردیم هست.

بعضی از روایات هم روایات زیبایی است و می بینیم که خیلی قشنگ این مسائل را تبیین کرده است. ما در دعای کمیل می خوانیم «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتِى تَهْتِکُ الْعِصَمَ . اللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتِى تُنْزِلُ النِّقَمَ . اللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتِى تُغَیِّرُ النِّعَمَ . اللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتِى تَحْبِسُ الدُّعَاءَ . اللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتِى تُنْزِلُ الْبَلَاءَ» کدام گناهان است که حبس دعا می کند؟ کدام گناه است که نزول بلا می کند؟  یکی از این موارد را امام سجاد -علیه السلام- در این جا فرمودند: وَ «الذُّنُوبُ الَّتِی تُنْزِلُ النِّقَمَ عِصْیَانُ الْعَارِفِ بِالْبَغْیِ وَ التَّطَاوُلُ عَلَی النَّاسِ وَ الِاسْتِهْزَاءُ بِهِم وَ السُّخْرِیَّهْ مِنْهُمْ»  گناهانی که نقمت را نازل می کند: ستم کردن شخص از روی آگاهی است. او می‌داند دارد ظلم می‌کند، می‌داند دارد گران می فروشد، او می‌داند که دارد گناه میکند، کسی که از روی آگاهی و ستم ظلمی را بکند نقمت بر او  نازل می شود. «وَ التَّطَاوُلُ عَلَی النَّاسِ» تجاوز به حقوق مردم. گناهی که نقمت ها و بدبختی ها و بلاها را بر انسان نازل می کند این است که شما حق مردم را رعایت نکنید. «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتِى تُنْزِلُ النِّقَمَ» خدایا آن گناهانی که باعث می شود تو عذابت را بر من بفرستی، آن گناهان را از من ببخش. کدام است؟ حق مردم را ضایع کردن. لازم نیست حتماً بروی حساب بانکی او را خالی بکنی. مثلا این است که جلوی پارکینگ خانه اش پارک کردی ۱۰ دقیقه معطل شد. بعضی چیزها خیلی کوچک است لازم نیست حتماً آدم جنایتی را مرتکب شده باشد که تنزل النقم شود.  بعضی وقت ها در خانواده، در زناشویی، فرزندان، رابطه پدر و فرزندی، فرزند و پدری، برادری، همسایگی، کاری میکنیم که حقوق دیگران را ضایع می کنیم. حق استاد، حق شاگرد، حق دست، حق پا، حق چشم و گوش. البته اینجا راجع به حق الناس گفته است. «وَ الِاسْتِهْزَاءُ بِهِم» استهزاء یعنی دست انداختن. دیده اید که بعضی ها دیگران را دست می اندازند. «وَ السُّخْرِیَّهْ مِنْهُمْ»  و مسخره کردن. کسانی که به دنبال مسخره کردن دیگران هستند بدانند که عذاب خدای تعالی نازل می‌شود و این دعای کمیل که می گوید «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتِى تُنْزِلُ النِّقَمَ»  یعنی خدایا اگر من کسی را مسخره کردم موجب عذاب توست، من را ببخش. عذاب همه جور هست. بعضی وقت ها هر چه کار می کند می گوید نمی دانم چرا به جایی نمی رسد! زندگی ام به هم پیچیده است! چند وقت است که کاسبی ام خراب است!  هرچه هم فکر می کنم چیزی نیست. بدان که بر تو نزول عذاب شده است. عذاب  چه بوده؟ می‌گوید کسی را مسخره کردی، کسی را دست انداختی -کاسب ها را بعضا دیده اید که بعضی ها را دست می اندازند- حقوق مردم را رعایت نکردی.

همه کار خدا ریاضی است. تمام عالم وجود بر اساس ریاضیات است. همه چیز حساب دارد. هیچ چیزی گم نمی شود. همه چیز روی حساب است. شما کسی را آزار دادی آزار دادن اثرش در عالم می ماند. مثل بازی های دومینو می ماند که روی هم اثر می گذارند و همینطور پیش می روند. انسان گناه می کند در عالم وجود این گناه یک امر وجودی است. کار خلافی کرد، چیزی ایجاد شد، وقتی ایجاد شد دیگر از بین نمی رود  مگر اینکه توبه کند. تا پاکش نکرده، هست. به تعبیر بعضی از علمای اخلاق گناه ولیده  انسان است. از انسان متولد شده است. این یک موجود است که تو ساختی. اگر با توبه پاکش کردی تمام شده؛ اما اگر توبه نکردی بزرگ می شود. مثل بچه که بزرگ می شود، این گناه تو هی بزرگ می شود. مثل استخر آبی می ماند که صاف صاف است. یک سنگ در آن می اندازید حلقات آب هی بزرگتر می شود. گناه اینگونه است. باید زود آن را خفه کرد. باید این موجود را از بین برد.

حضرت فرمودند «یَا ابْنَ‏ مَسْعُودٍ احْذَرْ سُکْرَ الْخَطِیئَهِ فَإِنَّ لِلْخَطِیئَهِ سُکْراً کَسُکْرِ الشَّرَابِ بَلْ هِیَ أَشَدُّ سُکْراً مِنْهُ» ابن مسعود از مستی گناه بترس. پس به درستی که برای خطا و گناه و اشتباه مستی‌ای است مثل مستی شراب،  بلکه شدت مستی آن از مستی شراب بیشتر است. «یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى‏ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ‏» به آیه ۱۸ بقره اشاره می کند. خدای تعالی می فرماید مردم تبهکار و کسانی که گوش نمی دهند کر و لال و کور هستند و هرگز به سوی ما باز نمی گردند. بعد به ایات ۶ و ۷ سوره مبارکه کهف اشاره میکنند. «وَ یَقُولُ‏ إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِینَهً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ إِنَّا لَجاعِلُونَ ما عَلَیْها صَعِیداً جُرُزاً» خدای تعالی می فرماید آنچه در زمین است را زیور زمین قرار دادیم  تا مردم به وسیله آن مورد آزمایش قرار بگیرند که کدام شان کار نیکو انجام میدهند. ما آنچه را که بر زمین است را نابود می‌کنیم و با خاک یکسان خواهیم کرد. اینها وسیله امتحان مردم است. هر چه که در زمین است زینت زمین است، زینت انسان نیست. آنچه که در آسمان است زینت آسمان است، زینت انسان نیست؛ یعنی اگر شما این برج ها را روی زمین می بینید، خانه های گرانقیمت را که می بینید، ماشین های آخرین مدل را که می بینید، تمام این چیزهایی که در عالم می بینید، اینها زینتهای زمین است، زینت انسان نیست. انسان دارد از این زینت ها استفاده می کند. زینت انسان آن چیزی است که می تواند با خودش ببرد و به خود انسان وصل باشد. می فرماید: همان طور که ستاره ها را زینت آسمان قرار دادیم، «إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَهٍ الْکَواکِبِ» (صافات/۶) زمین را هم به همین خانه ها، ماشین ها و اینگونه چیز ها زینت کردیم. فکر می کنند هرچه خانه شان را بلندتر بسازند فخر اوست. نه، زمین را آباد کرده است. ربطی به آبادی خودش ندارد. آبادی انسان به آبادی قلب اوست. آبادی انسان به آبادی روح اوست. آبادی انسان به آبادی آن طرف خاک اوست.

همه نوع سکری حرام است. حضرت فرمودند از مستی گناه بپرهیز. همه مستی ها حرام است. مستی فقط مستی شراب نیست. انواع مستی ها را داریم. سکر  حالتی است که میان انسان و عقل او افتاده باشد. فاصله ای بین عقل انسان و خود انسان افتاده باشد. جدایی افتاده باشد. وقتی اینگونه شد می شود حالت سکر. این می تواند بر اثر عشق باشد، بر اثر غضب باشد؛ یعنی عقل انسان از کار بیوفتد. حالا یک وقت عاشق است عقلش از کار می‌افتد، یک وقت غضبناک است عقلش از کار می افتد، یک وقت هم مست است و شراب خورده است. فقط سکر را  نباید به معنای مستی شراب گرفت. سکر  حالتی است که بین انسان و عقل جدایی می اندازد. عواملش چیست؟ عشق و غضب و شراب. البته شراب بیشتر است. خدای تعالی هنگام نزول عذاب به قوم لوط، وقتی می‌خواهد وضعیت آنها را ترسیم کند در سوره حجر آیه ۷۲  می فرماید «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ» به جان تو سوگند آنان در مستی خود سرگردان بودند. ولی آنها که مست نبودند. مست شراب که نبودند.

بعضی ها گفته اند که سُکر نیست. ریشه اش سَکر است. اگر سَکر باشد به معنی سد است؛  یعنی مانع شدن؛ یعنی آن چیزی که مانع می‌شود انسان معارف را درک کند. جلوی قوه درک او را می‌گیرد. با مستی راه کسب معرفت بسته می شود. خاصیت شرب خمر چیست؟ شراب چه کار می کند؟ کسی که شراب می خورد آن ماده مست کننده ای که دارد قوه عاقله انسان را تحت تاثیر قرار می دهد. مدیریت او را از کار می اندازد. دیگر نمی تواند تعادل داشته باشد. چشمش خوب نمی بیند، گوشش خوب نمی شنود،  فکر خوب کار نمی کند. خاصیت شراب این است. روی قوها غلط تاثیر می گذارد و نمی گذارد درست ببیند، بشنود و درست راه برود؛ یعنی قوای ادراکی انسان را از کار می اندازد. مستی گناه شدیدتر است. چون درک سالم انسان را میگیرد. گناه روی قوه فهم انسان می نشیند. لذا انسان آن چیزی را که باید بفهمد نمی فهمد. حرف حق در دلش نمی رود. امام حسین -علیه السلام- در وسط میدان می گوید «انا ابن رسول الله انا بن مکه و منا»  من پسر پیغمبر هستم این راهی که می روید این گونه است و توضیح می دهد. شرح می کند اما آنها هلهله می کنند. چه کنیم که شما صدای حق را نمیشنوید. شکمهایتان از حرام پر شده است. گناه راه فهم و درک انسان را می گیرد. زیر بار حرف حق نمی رود. انسانی که مبتلا به چنین سُکری شد، حق را از باطل تشخیص نمی‌دهد. مثل همان مستی می ماند که تلو تلو می خورد و مسیر صاف را دیگر نمی تواند حرکت کند. گناه تعادل انسان را از بین میبرد. فکر انسان را خراب میکند. راه فهم انسان را میگیرد. دیگر نمی تواند درست در مسیر حرف بزند. دیگر نه حق را می بیند، نه می‌شنود، نه حق را درک می کند. به خاطر گناه انسان معصیت کار بین آن چیزی که به نفعش و ضررش است دیگر نمی تواند تشخیص بدهد و فرق بگذارد.

زید شحام (احتمالاً روغن فروش بوده) از شاگردان امام صادق است. شخصیت بزرگواری است. گفت به امام صادق گفتم در باره این قول خدای تعالی که «لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاهَ وَأَنْتُمْ سُکَارَی» مگر آدم نمازخوان مست میکند؟ حضرت فرمودند «سکر النوم»  وقتی مست خوابی مشغول نماز نشو. بعضی وقت ها انسان در سجده خوابش می برد. خواب یک مستی دارد دم صبح، بین الطلوعین نزدیک نماز نشوید. بگذارید سرحال شوید. آبی به صورتتان بزنید. سر حال نماز بخوانید. بعضی ها از اول نماز تا آخر نماز به اندازه هر آیه دو دهن دره می کنند.

«قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : اَلسُّکْرُ أَرْبَعُ سَکَرَاتٍ سُکْرُ اَلشَّرَابِ وَ سُکْرُ اَلْمَالِ وَ سُکْرُ اَلنَّوْمِ وَ سُکْرُ اَلْمُلْکِ» امیرالمومنین فرمودند: مستی ۴تاست؛ مستی شراب که معلوم است. مستی مال و مستی خواب و مستی حکومت. جایی سلطه و غلبه دارد مست ‌مست اس. نمیفهمد دارد چه کار می کند. رئیس اداره است، رئیس یک بخش است، رئیس یک شهر است، رئیس یک کشور است. الان آمریکا را ببینید مست مست است. نمی فهمد دارد چه کار می کند.

امیرالمومنین فرمودند «یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَحْتَرِسَ مِنْ سُکْرِ الْمَالِ وَ سُکْرِ الْقُدْرَهِ وَ سُکْرِ الْعِلْمِ وَ سُکْرِ الْمَدْحِ وَ سُکْرِ الشَّبَابِ فَإِنَّ لِکُلِّ ذَلِکَ رِیَاحاً خَبِیثَهً تَسْلُبُ الْعَقْلَ وَ تَسْتَخِفُّ الْوَقَار» برای عاقل سزاوار است که از مستی مال خودش را حفظ کند «وَ سُکْرِ الْقُدْرَهِ» معلوم می شود قدرت مستی می آورد «وَ سُکْرِ الْعِلْمِ» بعضی ها علم زده هستند. دو سواد که بلد است هیچ کس را آدم حساب نمی کند.  مست همین چهار کلامی است که بلد است. یک عالَم انتظارات هم دارد. باید جلویش بلند شوید، جا به او بدهید. «وَ سُکْرِ الْمَدْحِ» کسی را تعریف می‌کنند که سواری از او بگیرند.  بیچاره مست است خوشش می آید. همین که می‌گویند «حضرت آیت الله فلانی» وا می‌رود. می گویند «جناب دکتر فلان» می گوید کجا را باید امضا کنم. نمیداند که دارند اینطور می گویند که از او سواری بگیرند. مرحوم سید محمد کاظم یزدی صاحب عروه الوثقی که طلبه ها می شناسند،  فقهای بزرگ ما و مجتهدین بر عروه الوثقی حاشیه می نویسند. حاشیه را ترجمه می کنند می‌شود توضیح المسائلشان. سید محمد کاظم یزدی از فحول علمای شیعه است. بسیار شخصیت بزرگی است. عروه الوثقی اساساً دو جلد است. فقها بر جلد یک آن حاشیه می نویسند. جلد دوم آن متروک است. خود طلبه‌ها هم نمی دانند که جلد دومی هم دارد.  اتفاقاً مطالب دقیق تر در جلد دوم دارد ولی چون جلد ۱ مسائل طهارت و نماز و روزه و این جور چیز هاست معمولاً بر آن حاشیه میزنند. ولی در جلد ۲ مسائل رشوه و وکالت و ولایت و این جور چیزها را دارد. یکی از بحث هایی که آنجا دارد بحث رشوه است. در بحث رشوه می‌گوید که دو جور است؛ یک رشوه مادی داریم، یک رشوه معنوی داریم. اینکه در روایت دارد «الرّاشی و المرتشی فی النّار» چه کسی که رشوه می دهد و چه کسی که رشوه می گیرد هردو در اهل آتشند.  رشوه معنوی هم همین طور است. رشوه معنوی چیست؟ مثلا می گوید «حضرت آیت الله فلان» خوشش می آید. باورش می شود. یا می گویند «جناب دکتر فلان» یا برای کسی صلّ عَلی می‌گویند خوشش می آید. از کجا معلوم می شود؟ وقتی که اینطور نمی گویند دو روز تب می کند. نشان می دهد که یک مشکلی داشته است.  در عروه می‌گوید رشوه معنوی را هم اگر کسی بپذیرد و باورش شود که چنین چیزی هست مبتلا به رشوه خواری است. رشوه معنوی از آن رشوه مادی که در ادارات پول می گیرند و تا کاری را انجام دهند خطرش بیشتر است. «وَ سُکْرِ الشَّبَابِ» مستی جوانی. کسانی که جوان بودند مستی آن را می دانند. «فَإِنَّ لِکُلِّ ذَلِکَ رِیَاحاً خَبِیثَهً تَسْلُبُ الْعَقْلَ وَ تَسْتَخِفُّ الْوَقَار» این قسمتش مهم است. هر کدام از این مستی ها یک نسیمی دارد، باد پلیدی دارد که عقل را می گیرد و وقار را هم از بین میبرد. مست جوانی، مست مال، اصلاً توجه ندارند که چه می کنند. کسی که دنبال مدح است هم همین طور.

امیرالمومنین فرمودند «سُکرُ الغَفلَهِ و الغُرورِ أبعَدُ إفاقَهً مِن سُکرِ الخُمُورِ» کسی که خمر می خورد بالاخره تا فردا صبح، روز بعد، چند وقت بعد، بالاخره به هوش می آید ولی کسی که غافل شده و غرور او را گرفته، مستی غرور و مستی غفلت به این سادگی ها افاقه نمی کند. هرچه توضیح می دهی، هر چه میگویی، هرچه شرح میدهی، حالش خوب نمی شود. راه فهمش بسته می شود. غرور و غفلت را باید از خودمان دور کنیم.

روایتی از امام حسن مجتبی -علیه السلام- که فرمود: می دانید غفلت چیست؟ غفلت آن است که رفتن به مسجد را ترک کنی و از تبهکاران فرمان ببری.

امام باقر -علیه السلام- فرمودند: هر مومنی که به نمازهای واجب اهمیت بدهد و در وقتش بخواند  از غافلان نیست. نماز اول وقت باعث می شود که انسان غفلت نداشته باشد.