- حدیث بندگی
- موضوع: پدر و مادر (جلسه آخر)
- ۱۳۹۶/۹/۲۲
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ، وَ اخْصُصْ أَبَوَیَّ بِأَفْضَلِ مَا خَصَصْتَ بِهِ آبَاءَ عِبَادِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أُمَّهَاتِهِمْ، یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ
خدایا بر پیغمبر و آل پیغمبر و ذریه پیغمبر درود بفرست و به برترین چیزی که پدران و مادران بندگان باایمانت را به آن امتیاز دادی به پدر و مادر من هم اختصاص بده ای مهربان‌ترین مهربانان.
پدران و مادران را به طریق تعمیم بیان کرده است. اجداد و مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها را هم شامل می‌شود. از این قسمت از دعا فهمیده می‌شود که برای پدران و مادرانی که کافر بودند هم می‌شود دعا کرد. تجویز دعا برای پدر و مادر کافر را می‌رساند؛ و فایده این دعا هم این است که عذاب آن‌ها تخفیف پیدا می‌کند.
البته در بعضی از بیانات از علما داریم که درباره پدر و مادر کافر دعا معنایی ندارد؛ اما ظاهر این عبارت این است که شما دعا کنید ولو آباء و امهاتتان کافر بودند. خاصیت دعا این است که عذاب را برای آن‌ها کمتر می‌کند. مگر اینکه عناد و دشمنی داشتند که بحث دیگری است.
از این قسمت دعا به بعد راهکارهای جبران کرامت‌هایی که والدین به ما داشتند را بیان می‌کند. تعدادی از این راه‌ها را به ما یاد داده است.
اللَّهُمَّ لا تُنْسِنِى ذِکْرَهُمَا فِى أَدْبَارِ صَلَوَاتِى، وَ فِى إِنًى مِنْ آنَاءِ لَیْلِى، وَ فِى کُلِّ سَاعَهٍ مِنْ سَاعَاتِ نَهَارِى
خدایا پس از نمازهایم و در هیچ آن و لحظه‌ای از لحظه‌های شبانه‌روز عمرم، مرا به فراموشی یاد آنان مبتلا نکن. این برای مرده‌ها نیست. برای پدر و مادرهای زنده هم هست. ادای حقوق والدین فقط در زمان حیات یا ممات آن‌ها نیست. بعد از وفات آن‌ها هم باید برای آن‌ها خیرات داد و طلب رحمت کرد.
در روایتی هست که امام باقر -علیه‌السلام- فرمود: شخصی در زمان حیات پدر و مادرش اهل بر و نیکی به پدر و مادر بود و هست اما بعد از مرگ آن‌ها عاق می‌شود. (در زمان حیات آن‌ها احترام کامل می‌گذارد. پس چرا عاق می‌شود؟ چون دیون آن‌ها را نمی‌پردازد. چون برای آن‌ها طلب مغفرت نمی‌کند). این‌ها را امام باقر -علیه‌السلام- فرمود. اقلش این است که برای آن‌ها طلب مغفرت کند. وقتی به زیارت می‌رود برای آن‌ها هم زیارت کند. دعا می‌خواند برای آن‌ها هم انجام دهد.
حضرت فرمودند: بعضی از افراد هم هستند که در زمان حیات پدر و مادر عاق هستند؛ اما بعد از مردن برّ می‌شوند. چون بعد از وفات پدر و مادر در حق آن‌ها خیرات انجام می‌دهند. برای آن‌ها دعا می‌کنند. طلب مغفرت می‌کنند. باید به این‌ها توجه داشت.
در مقام شمارش گناهان کبیره می‌گویند یکی شرک به خدا است و دیگری عاق والدین است. اقل عاق این است که در چشم پدر و مادرت براق نگاه کنی. در بعضی از روایات دارد که از گناهانی که خیلی زود به نتیجه می‌رسد و زود کیفر هستند و خدا به قیامت نمی‌گذارد چند مورد است که یکی از آن‌ها عقوق والدین است.
از آن‌طرف هم نیکی کردن به پدر و مادر عبادت است. در روایت دارد که «اَلنَّظَرُ إِلَى اَلْعَالِمِ عِبَادَهٌ وَ اَلنَّظَرُ إِلَى اَلْإِمَامِ اَلْمُقْسِطِ عِبَادَهٌ وَ اَلنَّظَرُ إِلَى اَلْوَالِدَیْنِ بِرَأْفَهٍ وَ رَحْمَهٍ عِبَادَهٌ وَ اَلنَّظَرُ إِلَى اَلْأَخِ یَوَدُّهُ فِی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَهٌ» نگاه به چهره امام عادل عبادت است. نگاه کردن به پدر و مادر بارحمت و مهربانی عبادت است. همان‌طور که به قرآن نگاه کردن عبادت است. به کعبه نگاه کردن عبادت است.
وقتی در روایات اعمال برتر را شمارش می‌کند که کدام‌یک از اعمال برتر و بالاتر است، می‌فرماید: «الصَّلاهُ لِوَقْتِهَا و بِرُّ الْوالِدَیْنِ و الجِهَادُ فی سَبِیلِ اللّه» نماز اول وقت و جهاد درراه خدا و نیکی به پدر و مادر. همه این‌ها را در یک ردیف شمرده است.
از آن‌طرف وقتی شمارش می‌کند کسی را که عملش برای او سودی ندارد می‌گوید: شرک به خدا و عقوق الوالدین. روایتی است از رسول خدا -صلی‌الله علیه واله و سلم- در پاسخ به سؤال از حق پدر و مادر بر فرزندانشان که فرمود: «هُما جَنَّتُکَ و نارُکَ» آن دو بهشت و دوزخ تو هستند. خیلی پرمعناست؛ یعنی اگر می‌خواهی بهشتی شوی با پدر و مادر، می‌خواهی جهنمی هم شوی، با پدر و مادر.
قَالَ النَّبِیُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «مَنْ بَرَّ وَالِدَیْهِ طُوبَى لَهُ، زَادَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِی عُمْرِهِ» هرکسی که به پدر و مادرش نیکی کند خوش به حالش خدای تعالی عمرش را زیاد می‌کند. یکی از چیزهایی که باعث طول عمر انسان می‌شود نیکی به پدر و مادر است.
در یک روایت دیگری باز رسول خدا فرمودند: «رِضَا اللَّهِ فِی رِضَا الْوَالِد، وَسَخَطُ اللَّهِ فِی سَخَطِ الْوَالِد» رضایت خدا در رضایت پدرت است. پدرت را ناراحت کردی بدان خدا را ناراحت کردی. البته محدوده اطاعت از پدر و مادر آزاد است تا جایی که از تو معصیت خدا را نخواسته‌اند «لا طاعَهَ لِمَخلُوق فی مَعصِیَهِ الخالِق»؛ و الا باید از آن‌ها اطاعت کنی حتی اگر کافر و بی‌دین باشند. «بِرُّ اَلْوَالِدَیْنِ وَاجِبٌ وَ إِنْ کَانَا مُشْرِکَیْنِ و لا طاعَهَ لَهُما فی مَعصِیه الخالِقِ».
امام صادق -علیه‌السلام- فرمودند: با پدرانتان خوش‌رفتار باشید تا فرزندانتان با شما خوش‌رفتاری کنند. امام رضا -علیه‌السلام- فرمودند: «إنَّ اللّه َ عَزَّوَجلَّ أمَرَ بِالشُّکرِ لَهُ و لِلوالِدَینِ فَمَن لم یَشکُر والِدَیِهِ لَم یَشکُرِ اللّه» خدای تعالی امر کرده است که از او سپاسگزاری کنید و بعد والدینت را شکر کنی. کسی که از پدر و مادرش تشکر نکند از خدا تشکر نکرده است.
امام صادق -علیه‌السلام- فرمودند: اگر دوست دارید که خداوند عمر شمارا زیاد کند پس والدین خود را شاد کنید. نه اینکه لطیفه بگویید و آن‌ها بخندند. آن‌هم خوب است ولی گرفتاری از آن‌ها برطرف کنید و با برطرف کردن مشکلشان برای آن‌ها حالت فرح و شادی ایجاد کنید.
امام صادق -علیه‌السلام– فرمود: کسی که می‌خواهد سکرات مرگ او سبک شود پس با اقرباء و نزدیکان صله داشته باشد و به والدینش نیکی کند. سکرات مرگ خیلی سخت است. چند چیز است که سکرات مرگ را خفیف می‌کند یکی هم نماز اول وقت است.
سکرات مرگ جوری است که هرچه انسان بلد است از یادش می‌رود. یک مثال برای شما بزنم. وقتی کسی دندان‌درد دارد و می‌خواهد دندانش را بدون بی‌حسی بکشد چه قدر درد دارد! ملک‌الموت -سلام‌الله‌علیه- می‌خواهد روح را از پا بگیرد تا به سر برسد، شما فرض کنید روح را می‌گیرد بدون بی‌حسی.
این متن روایت است که فرمود سکره مرگ آن‌قدر سنگین است که وقتی انسان از دنیا می‌رود هرچه که بلد است از یادش می‌رود. وقتی وارد عالم برزخ می‌شود یک مقدار که حالش سر جایش می‌آید فقط یادش می‌آید جزو امت پیغمبری است که بر آن پیغمبر قرآن نازل‌شده است. اسم پیغمبر هم یادش نیست. اسم خودش هم یادش نیست.
حالا می‌گویند می‌خواهید سکرات مرگ شما آسان شود به پدر و مادر نیکی کنید. نوع کمک و احسان به پدر و مادر که در این روایات آمده است تمثیل است. زمان و مکان باهم فرق دارد. امکان دارد در محله‌ای اکرامی که شما می‌خواهید به پدرتان بکنید در محله دیگری اکرام نباشد. با توجه به شرایط زمان و مکان و عرف جوامع متفاوت است.
به تعبیر استاد مایکی از احکام بین‌المللی اسلام همین نیکی به پدر و مادر است که ربطی به مسلمانی ندارد. باید به پدر و مادرت خدمت کنی چه مسلمان باشند چه نباشند. لذا اینجا امام سجاد -علیه‌السلام- می‌گوید که خدایا نکند یاد پدر و مادرم را بعد از نمازهایم و در شبانه‌روز فراموش کنم.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اغْفِرْ لِى بِدُعَائِى لَهُمَا، وَ اغْفِرْ لَهُمَا بِبِرِّهِمَا بِى مَغْفِرَهً حَتْما، وَ ارْضَ عَنْهُمَا بِشَفَاعَتِى لَهُمَا رِضًى عَزْما، وَ بَلِّغْهُمَا بِالْکَرَامَهِ مَوَاطِنَ السَّلامَهِ
خدایا بر پیغمبر و آلش درود بفرست و مرا به سبب دعاهایم در حق پدر و مادرم بیامرز. کرامت‌هایی که پدر و مادر در حق ما کردند و زحمت‌هایی که در حق ما کشیدند را نمی‌توانیم جبران کنیم اما اینجا دارد به ما یک نحوه جبران را یاد می‌دهد.
می‌گوید خدایا مرا به سبب دعاهایم برای آن‌ها ببخش و آن‌ها را به خاطر نیکی‌هایی که به من دارند بیامرز. آن‌ها به من خیلی لطف داشتند و به من محبت کردند. آن‌ها را به خاطر محبتشان به من بیامرز. و از من این شفاعت را بپذیر و آن‌ها را در بهترین محل کرامت و آسایش قرار بده.
یعنی معلوم می‌شود که شفاعت فرزندان در حق پدر و مادرهایشان پذیرفته می‌شود. در قرآن آمده است که انبیا برای پدر و مادرهایشان دعا می‌کردند؛ یعنی فقط نباید نسبت به پدر و مادر احسان و نیکی داشت. بلکه باید برای آن‌ها دعا و طلب مغفرت کرد. در حیاتشان و در مماتشان.
از نکاتی که امام سجاد در این بند گفته است دو چیز را می‌شود به دست آورد؛ اینکه دعا برای پدر و مادر عبادت است و موجب مغفرت خود شخص است؛ یعنی شخص دعاکننده به خاطر دعایی که در حق پدر و مادرش می‌کند مورد مغفرت قرار می‌گیرد.
نیکی پدر و مادر به فرزند موجب مغفرت آن‌هاست. یاد کردن فرزندان از نیکی پدر و مادر و توجه به خدمات آن‌ها ضروری است. یادآوری فرزندان از حقوق فوق‌العاده‌ای که پدر و مادر نسبت به آن‌ها داشتند الزامی است. دائماً باید پدر و مادر را به یاد داشته باشیم.
از دعای امام سجاد -علیه‌السلام- معلوم می‌شود که دعا و درخواست فرزند و شفاعت او برای مغفرت پدر و مادرش مؤثر است و چه‌بسا آن‌ها را از گرفتاری‌های برزخ نجات بدهد. همه این‌ها تشویق‌کننده است که نسبت به والدینمان توجه بیشتری داشته باشیم.
اللَّهُمَّ وَ إِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُکَ لَهُمَا فَشَفِّعْهُمَا فِیَّ، وَ إِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُکَ لِى فَشَفِّعْنِى فِیهِمَا حَتَّى نَجْتَمِعَ بِرَأْفَتِکَ فِى دَارِ کَرَامَتِکَ وَ مَحَلِّ مَغْفِرَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ، إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ، وَ الْمَنِّ الْقَدِیمِ، وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ
خدایا اگر پدر و مادر من مورد مغفرت تو هستند شفاعت آن‌ها را درباره من بپذیر؛ و اگر مرا بخشیدی شفاعت من را درباره آن‌ها بپذیر. تا همه باهم در سایه کرامت و مغفرت تو دورهم جمع‌شویم.
دو نکته دیگر را یادآوری می‌کند که مغفرت خدا موجب نجات و ورود به بهشت است و دیگر اینکه شفاعت مؤمنین در حق هم پذیرفته‌شده است. این‌ها امید برای اهل ایمان است که می‌توانند اهل نجات باشند و شفاعت کنند. هم برای پدر و مادرهایشان هم پدر و مادر در حق فرزندانشان.
لذا دایره شفاعت را تعمیم داده است که غیر از پیامبر و معصومین مؤمنین هم می‌توانند شفیع باشند. قرآن می‌تواند شافع باشد. معلم می‌تواند شافع باشد.
روایات دیگری هم هست که درباره والدین امت اسلامی سخن می‌گوید. امت اسلامی هم پدر و مادری دارند که «أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّه». توصیه «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» شامل این هم می‌شود. امام صادق -علیه‌السلام- فرمودند: والدین امت اسلامی پیغمبر و علی‌بن‌ابی‌طالب هستند. کسی که حق پدر و مادر برتر خود یعنی پیغمبر و علی‌بن‌ابی‌طالب را رعایت کرده و ضرر نزده باشد، آنچه از حق پدر و مادر صلبی خودش ضایع کرده یا از حق سایر بندگان خدا حقوقی را ضایع کرده باشد جبران می‌شود. چون این دو پدر و مادر یعنی پیامبر و امیرالمؤمنین تلاش می‌کنند تا آن‌ها را از شما راضی کنند.
درباره صدیقه طاهره هم داریم که مادر امت اسلام است. مادر همه ماست. همان‌طور که نسبت به حقوق پدر و مادر صلبی اگر رعایت نکنیم عاق می‌شویم، حقوق پیامبر و امیرالمؤمنین را هم اگر رعایت نکنیم عاق می‌شویم.
