بسم‌الله الرحمن الرحیم
- حدیث بندگی
- موضوع: پدر و مادر (جلسه دوم)
- ۱۳۹۶/۶/۱۵
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَلْهِمْنِى عِلْمَ مَا یَجِبُ لَهُمَا عَلَیَّ إِلْهَاما، وَ اجْمَعْ لِى عِلْمَ ذَلِکَ کُلِّهِ تَمَاما، ثُمَّ اسْتَعْمِلْنِى بِمَا تُلْهِمُنِى مِنْهُ، وَ وَفِّقْنِى لِلنُّفُوذِ فِیمَا تُبَصِّرُنِى مِنْ عِلْمِهِ حَتَّى لا یَفُوتَنِى اسْتِعْمَالُ شَیْءٍ عَلَّمْتَنِیهِ، وَ لا تَثْقُلَ أَرْکَانِى عَنِ الْحَفُوفِ فِیمَا أَلْهَمْتَنِیهِ.
دعای ۲۴ صحیفه سجادیه در حق پدر و مادر است. در اینجا امام سجاد –علیه‌السلام– معارف ظریف و نابی را به ما یاد می‌دهد که در رابطه با پدر و مادرمان چگونه عمل کنیم. اول اینکه باید در حقشان دعا کنیم که جلسه قبل نکاتی را عرض کردم. این جلسه برای شما چند آیه و حدیث می‌خوانم. همه این‌ها گویاست و احتیاج به حرف زدن بنده ندارد.
من از اهل‌بیت عصمت و طهارت -سلام‌الله علیهم اجمعین- برای شما چند آیه و روایت می‌خوانم. خود این‌ها گویاست که ما چه‌کاره باید باشیم. رابطه ما با پدر و مادرمان چگونه باید باشد. این‌ها نکات اخلاقی و تربیتی است. این‌ها جنبه معرفتی هم دارد.
این‌طور نیست که وقتی شما نسبت به پدر و مادرت رابطه‌ات درست شد، فقط یک آدم اخلاقی باشی. نه. عارف بالله هم می‌شوی؛ یعنی معرفت داری. بعد از توحید خدا، مسئله اطاعت از پدر و مادر مطرح‌شده. بعد از شکر خدا، شکر از پدر و مادر مطرح‌شده. انسان باید به این عرفان پیدا کند. انسان باید به این برسد و بفهمد.
این‌طور نیست که در مقام بیان یک‌حرفی بزند به زبانش آمده باشد و زده باشد. این‌طور نیست. لذا می‌گوییم که بحثش بحث معرفتی هم هست. شما وقتی از پدر و مادرت اطاعت می‌کنی، اهل‌دل و اهل معرفت شده‌ای. عارف بالله شده‌ای. ان‌شاءالله معرفتت زیاد شده است.
برّ و نیکی به پدر و مادر فقط اختصاص به مسلمان ندارد. خدای تعالی در قرآن کریم فرمود «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْناً وَإِن جَاهَدَاکَ لِتُشْرِکَ بِى مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَآ إِلَىَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکْم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُون». َ
در آیه هشتم از سوره مبارکه عنکبوت دارد «وَصَّیْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ» نگفته والدین مؤمن. نگفته والدین مسلمان. نگفته والدین کافر یا والدین پیر یا والدین جوان. خدا وصیت می‌کند. وصیت خدا یعنی توصیه خدا. خداوند توصیه می‌کند و سفارش می‌کند به اینکه شما نسبت به پدر و مادرتان اطاعت داشته باشید. تبعیت کنید.
شبیه این آیه در آیه ۱۵ سوره مبارکه لقمان هست. «وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما» الی‌آخر آیه؛ یعنی ما اجازه نداریم تا زمانی که به معصیت الهی نرسیده اطاعت نکنیم. همه ما در هر سطح و درجه و مرتبه‌ای که هستیم باید از پدر و مادرمان، ولو مشرک باشند، ولو کافر و بی‌دین باشند، اطاعت کنیم.
تا برسد به‌جایی که ما را به حرام تشویق کنند. تشویق به معصیت کنند. تشویق به ترک واجب کنند. در آنجا «فَلَا تُطِعْهُمَآ» لذا یک قاعده کلی داریم. روایتی از امیرالمؤمنین -علیه‌السلام- داریم که یک اصل کلی اسلامی است و در همه‌جا جاری است «لا طاعَه لِمَخلوقٍ فی مَعصِیَهِ الخالِق» این‌یک قاعده کلی است. در ذهنتان باشد. اطاعت هیچ مخلوقی را نکن درجایی که دارد از تو معصیت خدا را می‌خواهد.
اگر کسی دارد انسان را دعوت به معصیت خدا می‌کند، انسان اجازه اطاعت ندارد. ولو پدر و مادر باشد که خدای تعالی بعد از اطاعت خودش گفته است که از آن‌ها اطاعت کن. این اطاعت محدوده دارد. محدوده‌اش هم فقط آنجاست؛ یعنی در بقیه موارد باید بگویی چشم. در بقیه موارد که به معصیت خدا نرسیده است، باید گفت چشم.
درآیات کریمه قرآن خیلی ظریف به نحوه برخورد با والدین اشاره‌کرده است. نکات دقیق و ظریفی را با یک بیان لطیفی مطرح کرده است. گاهی به حالت پیری آن‌ها اشاره‌کرده است؛ و نیازمندی شدید آن‌ها در زمان پیری و حمایتی که از بچه‌هایشان طلب می‌کنند در آن زمان.
و اینکه کمترین سخن اهانت‌آمیز به آن‌ها جایز نیست. این خیلی مهم است. «فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ» و اینکه چگونه باید با آن‌ها متواضعانه برخورد کرد. در آیه ۲۳ سوره مبارکه اسرا فرمود «وَقَضَى رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا» شما روی این آیه کارکنید.
دارد به دوران پیری اشاره می‌کند. می‌گوید که باید به پدر و مادرتان احسان کنید؛ اما اگر یکی از این‌ها یا هردوی آن‌ها پیر بودند، باید صبر داشته باشید. حوصله باید داشته باشید. باید احترام بگذارید. نیش زبان نباید داشته باشید. کنایه نباید بگویید. کلمات سبک و سخیف نباید بگویید. حرف سنگین و اهانت‌آمیز نباید بگویید. می‌خواهد بگوید که خدای تعالی دوران پیری پدر و مادر را برای شما دوران آزمایش شما قرار داده است.
«فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا» یعنی باید زبانت زبان محبت‌آمیز باشد. در مقابل آن‌ها باید فروتنی و تواضع داشته باشید. و خاضع باشید. تواضع و خضوعت هم نباید از روی تکلیف باشد. باید از روی محبت باشد. باید مهربانانه برخورد کنید.
یک‌وقت انسان حرف کسی را گوش می‌دهد، طرف می‌گوید ای‌کاش گوش نمی‌داد؛ یعنی تمام وجودش می‌فهمد که این از روی ناچاری است که دارد این کار را می‌کند. ولی یک‌وقت هست از روی محبت است و از روی علاقه است. خدای تعالی این را می‌خواهد.
«اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ» مثل مرغ که برای بچه‌هایش خفض جناح می‌کند، شما برای پدر و مادرتان خفض جناح داشته باشید، خفض جناح؛ یعنی بال‌هایش را می‌آورد روی زمین و پهن می‌کند.
«وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا» بعد هم دعا کن. بگو خدایا همان‌طور که من کوچک بودم این‌ها من را بزرگ کردند و رشدم دادند و من را تعالی دادند، تو هم به این‌ها رحم کن. آن‌ها را مورد رحمتت قرار بده. برای آن‌ها دعا کن. دعا کردن یکی از وظایف دائمی ماست.
چه کسی تو را تربیت کرد؟ چه کسی تو را نگهداری کرد؟ چه کسی تو را بزرگ کرد؟ چه کسی به تو ادب یاد داد؟ چه کسی برای تو خون‌دل خورد؟ پدر و مادر.
حالت پیری پدر و مادر که در این آیه آمده است «إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا» دارد ما را تربیت می‌کند. می‌گوید حالت کودکی خودت را یادت بیاید. حالت پیری پدر و مادر که الآن تو قدرت داری که زیر بغل این‌ها را بگیری، همان حالت کودکی خودت است؛ که نه می‌توانستی از خودت دفاع کنی. نه توان راه رفتن داشتی. نه می‌توانستی آلودگی‌ها را از خودت رفع کنی. پدر و مادرت این کار را می‌کردند. الآن بعضی وقت‌ها پدر و مادرها لا سمح الله به همین قضیه دچار می‌شوند.
آن‌ها کمال حمایت را از فرزندانشان داشتند. شما هم الآن باید داشته باشید. این مرحله آزمایش شماست. من یک بزرگواری را می‌شناسم، آیت‌الله بود. شخصیت علمی و معنوی بود. شاید هیچ عملیاتی در دوران دفاع مقدس واقع نشد مگر اینکه این بزرگوار دعای قبل از عملیات را می‌خواند. ایشان نزدیک ۱۵ سال بااینکه برادران دیگر هم داشت، همشیره هم داشت، مادرش را خودش رسیدگی می‌کرد.
مادرش هم ثمین و سنگین بود. بعضی وقت‌ها جمعه او را تمیز می‌کرد و می‌آمد برای خطبه آماده می‌شد. خدا رحمتش کند. از دنیا رفت. متصدی شده بود و خودش کارش را انجام می‌داد. می‌گفت وظیفه من است که انجام بدهم. کارگر نمی‌گرفت. بعضی‌ها می‌گویند نمی‌توانیم، کارگر می‌گیریم.
در روایت دارد که یکی از مظاهر عاق والدین شدن این است که نگاه تند و غضب‌آلود به یکی از آن‌ها داشته باشی. بعضی وقت‌ها پدر و مادر چیزی می‌گویند و ما چپ نگاه می‌کنیم. نگاه غضب‌آلود و نگاه پُر به‌صورت آن‌ها کردن یکی از مظاهر عاق والدین است.
مردی از رسول خدا –صلی‌الله علیه و آله و سلم- پرسید: حق پدر بر فرزند چیست؟ حضرت فرمود او را به اسم صدا نزنند. (بعضی‌ها پدر و مادرشان را به اسم صدا می‌کنند) جلوتر از او حرکت نکنند. قبل از او ننشینند. (دیگر چه برسد به اینکه بخوابد و پایش را هوا کند) و کاری نکند که مردم به پدرش نفرین کنند و ناسزا بگویند. (بعضی‌ها در نحوه عمل کردن طوری هستند که دائم دیگران می‌گویند خدا پدرت را بیامرزد).
این‌ها تربیت اسلامی است. ببینید چقدر ما را فاصله انداختند. می‌گویند دوره و زمانه عوض‌شده است. فکر کردند که این دستورات مربوط به دوران است. این‌ها تربیت است. در تمام دوران این تربیت باید رعایت شود. این‌ها رفتارهایی که اثر وضعی دارد. آب اگر ۱۰۰ درجه باشد جوش می‌آید، چه در دوران جاهلیت باشد، چه در دوران مدرنیسم باشد.
خدای تعالی برای این‌ها قاعده قرار داده است. به آن معنا اعتباری نیست. اثر وضعی دارد. بعضی‌هایش اعتباری است و قرارداد است؛ اما اگر قراردادی هم باشد اثر دارد. مگر عقد ازدواج حقیقت دارد؟ نه اعتبار است. عقدی خوانده می‌شود و به هم محرم می‌شوند. ولی اثر دارد و آثاری بر آن بار است. نگاهشان حلال است. فرزندانشان حلال هستند.
در روایت دارد کسی که پدر و مادر از او راضی نیستند، هرچه می‌خواهد انجام بدهد. دیدید وقتی به مریضی می‌گویند: این را دیگر به خانه ببرید با او کاری نداریم. هرچه می‌خواهد بخورد، بخورد؛ یعنی دیگر برای او کاری نمی‌شود کرد. اینجا هم می‌گوید: کسی که پدر و مادر از او ناراضی هستند، هر چه می‌خواهد بکند، چون چنین کسی هرگز وارد بهشت نخواهد شد.
«أَنَّ أَوَّلَ مَا کَتَبَهُ اَللَّهُ فِی اَللَّوْحِ اَلْمَحْفُوظِ إِنِّی لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَا مَنْ رَضِیَ عَنْهُ وَالِدَاهُ فَأَنَا عَنْهُ رَاضٍ» اولین چیزی که در لوح محفوظ نوشته‌شده است این است که؛ من خدا هستم. هیچ خدایی هم غیر از من نیست. کسی که پدرش از او راضی باشد من از او راضی هستم. اولین چیزی که بعد از «لااله‌الاالله» در لوح محفوظ نوشته‌شده است رضایت پدر است.
خیلی باید به این‌ها توجه کرد. کسی می‌آید خدمت امام رضا می‌گوید: آیا برای پدر و مادرم دعا کنم، ولو حق را نمی‌شناسند و خداشناس نیستند؟ حضرت فرمودند: بله هم دعا کن، هم برای آن‌ها صدقه بده. اگر زنده هستند و در مدار حق نیستند، با آنان مدارا و رفق و نرمی داشته باش؛ که رسول خدا فرمودند: خداوند مرا به رحمت مبعوث کرده است، نه به عقوق؛ یعنی در نوع برخوردت با پدر و مادرت مثل من پیغمبر بارحمت برخورد کن.
رسول‌الله –صلی‌الله علیه و آله و سلم-: هر کس طول عمر و زیادی رزق می‌خواهد به پدر و مادر خود نیکی کند. البته صله‌رحم هم بجا بیاورد؛ که به پدر و مادر نیکی کردن خودش صله‌رحم است.
امیرالمؤمنین فرمود: نیکی کردن به پدر و مادر خودش از بزرگ‌ترین واجبات اسلامی است. به پدران و مادرانتان نیکی کنید تا فرزندان شما به شما نیکی کنند. میدانید که دوره به دوره ضعیف می‌شود. الآن افراد مسن را ببینید می‌گویند: ما با پدر و مادرهایمان چگونه بودیم! بچه‌های ما با ما چگونه هستند! حالا خدا به داد آن‌ها برسد.
ابن مسعود می‌گوید: از پیغمبر خدا سؤال کردم چه‌کاری نزد خدا محبوب‌ترین کارهاست؟ رسول خدا فرمودند: نماز در اول وقت. گفتم بعد از نماز اول وقت چه‌کاری؟ فرمود نیکی به پدر و مادر.
بعضی وقت‌ها ما به خاطر مستحباتی که انجام می‌دهیم باید شب احیا بنشینیم و گریه کنیم؛ که خدایا ما مستحباتی را انجام دادیم و پدر و مادر ما راضی نبودند. ما را ببخش. انسان باید استغفار کند به خاطر یک سری از کارهایی که پدر و مادرش گفته بودند نکن و او کرده است.
لازم نیست حتماً حرام‌خوار باشیم تا در امورمان موفق نشویم. بعضی وقت‌ها زندگی بعضی از افراد به هم گره‌خورده است. نگاه می‌کنید می‌بینید که با پدر و مادرش بدرفتاری دارد. همه‌چیزش درست است. نماز اول وقت، اهل تهجد، وجوهاتش را می‌پردازد، ولی نسبت به پدر و مادر بددهن است. اثر وضعی دارد.
امام صادق -علیه‌السلام- فرمودند: از گناهانی که هوا را تیره‌وتار می‌کند عقوق والدین است. اهل‌دل و معرفت بعضی وقت‌ها وارد جایی می‌شوند می‌گویند اینجا چقدر تاریک است. بااینکه نورافکن روشن است. گناه و معصیت در عالم وجود اثر می‌گذارد.
گناه ولیده انسان است. شما هر کاری که می‌کنید موجود می‌شود. وقتی موجود شد با رسیدگی به او رشد می‌کند. اگر به او نرسید و آب و غذا به او ندهید می‌میرد و از بین می‌رود. کار خیری که انجام دادید بزرگ می‌شود. کار بد انجام دادید این کار بد بزرگ می‌شود.
معصیت که از انسان صادر می‌شود، می‌ماند و در عالم هم اثر می‌گذارد. شما باید بلافاصله با توبه از آن رفع اثر کنید. اهل‌دل و کسانی که دلشان صاف است می‌فهمند و می‌بینند.
رسول خدا –صلی‌الله علیه و آله و سلم- فرمودند: دو چیز است که عقوبت آن‌ها در دنیا از طرف خدای تعالی تأخیر ندارد. (برای آن دنیا نمی‌گذارد. برای ماه‌های بعد هم نمی‌گذارد، در همین دنیا به‌سرعت انجام می‌دهد) اول ظلم به دیگری و دومی عاق والدین.
در رابطه داشتن با پدر و مادر، مادر مقدم است. مردی داشت طواف خانه خدا را می‌کرد و مادرش را روی دوشش گذاشته بود. به‌زحمت داشت طواف می‌داد. پیغمبر را دید و گفت: یا رسول‌الله من حقی از حقوق مادرم را ادا کردم؟ حضرت فرمودند: بالاتر از این کار را هم انجام بدهی جبران یک ناله مادرت که موقع وضع حمل تو داشت را هم جبران نمی‌کنی.
بحث امشب ما ترجمه این بخش از دعای امام سجاد بود که فرمود «وَ أَلْهِمْنِی عِلْمَ مَا یَجِبُ لَهُمَا عَلَیَّ إِلْهَاما» خدایا دانش خدمتگزاری پدر و مادر را به قلب من الهام کن. می‌گوید من که نمی‌دانم باید چطور پدر و مادرم را کمک کنم و خدمت آن‌ها را بکنم به من الهام کن.
«وَ اجْمَعْ لِی عِلْمَ ذَلِکَ کُلِّهِ تَمَاما» و تمام آگاهی لازم را در این زمینه نصیب من کن. مطلع باشم که یک‌وقت چیزی از دستم در نرود.
«ثُمَّ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا تُلْهِمُنِی مِنْهُ» توفیق به کار بستن آن علم را هم بده. بعضی وقت‌ها ما می‌دانیم باید چطور رفتار کنیم اما توفیق پیدا نمی‌کنیم خدمتگزاری کنیم. مثلاً خودمان باید انجام دهیم ولی کارگر می‌گیریم.
«وَ وَفِّقْنِی لِلنُّفُوذِ فِیمَا تُبَصِّرُنِی مِنْ عِلْمِهِ حَتَّی لا یَفُوتَنِی اسْتِعْمَالُ شَیْ ءٍ عَلَّمْتَنِیهِ» تیزبینی و خُبرگی را در این آموزه‌ها و علوم روزی من کن تا کاربرد هیچ‌کدام از این‌ها از دست من نرود.
«وَ لا تَثْقُلَ أَرْکَانِی عَنِ الْحَفُوفِ فِیمَا أَلْهَمْتَنِیهِ» و ارکان وجودم هرگز به تساهل و تسامح در دانسته‌هایم مبتلا نشوند.
در این جلسه مجموعه‌ای از کارهایی که باید انجام بدهیم و باید به ما الهام شود را طبق روایات اهل‌بیت به شما القا کردم. از خدای تعالی می‌خواهیم، حالا که این‌ها را یاد گرفتیم هیچ‌کدامش از ما فوت نشود.
